რას ნიშნავს საქართველოს სინგაპურიზაცია?

საქართველოს მთავრობის წევრებს (მათ უპირობო მხარდამჭერებს) ერთი სახალისო თვისება აქვთ: თუკი სადმე რაიმე კვლევა გამოქვეყნდა, რომელიც საქართველოს წარმატებებზე საუბრობს, დიდი ხალისით და ენთუზიაზმით იმოწმებენ "ავტორიტეტულ საერთაშორისო ორგანიზაციებს". თუკი კვლევის შედეგები მაინცა და მაინც ისეთი კარგი არ არის, მაშინ ან საერთაშორისო ორგანიზაციაა არაკომპეტენტური, ან კვლევის შედეგები არასანდო - ყოველ შემთხვევაში მიზეზი ყოველთვის გარეთაა საძებნელი და არა შიგნით. 

ასე მაგ. ჟურნალმა "ტაბულამ" ინტერვიუ ჩამოართვა საქართველოს პრემიერ-მინისტრს ნიკა გილაურს. 

ჟურნალისტი ეკითხება გილაურს: მსოფლიო ბანკის ბიზნესის კეთების სიადვილის რეიტინგის მიხედვით, ბოლო 5 წლის მანძილზე მსოფლიოში ნომერ პირველი რეფორმატორი ქვეყანა ვართ, ხოლო ორგანიზაცია საერთაშორისო გამჭვირვალობის გლობალური კორუფციის ბარომეტრის კვლევის მიხედვით, კორუფციის დაბალი დონით, მსოფლიო ათეულში შევდივართ. როგორ შეაფასებდით ამ კვლევათა შედეგებს?

გილაური პასუხობს: "პირველი კვლევა ძალიან კარგი სტიმულია, რომ მაქსიმალურად გავამარტივოთ რეგულაციები და უფრო მიმზიდველები გავხდეთ კერძო სექტორისთვის. გარდა ამისა, ეს არის ქვეყნის რეკლამა. ისეთი ქვეყნების გვერდით ვართ, როგორებიცაა ახალი ზელანდია, სინგაპური, ამერიკის შეერთებული შტატები, დიდი ბრიტანეთი.

შემდეგ აგრძელებს: "საერთაშორისო გამჭვირვალობა ორ კვლევას ატარებს – კორუფციის აღქმის ინდექსს და გლობალური კორუფციის ბარომეტრს. პირველში ე.წ. ექსპერტები აფასებენ ქვეყანაში კორუფციის დონეს, ხოლო მეორეში რიგით მოქალაქეებს ეკითხებიან, ჰქონდათ თუ არა პირადად მათ კორუფციასთან შეხება. კორუფციის აღქმის ინდექსით საქართველო 30-ის მიღმა აღმოჩნდა. ამ ორი კვლევის შედარება შემდეგზე მეტყველებს: როდესაც ერთ ან ორ ე.წ. ექსპერტს ეკითხები, სხვა შედეგის იღებ, მაგრამ როდესაც ეკითხები ხალხს, მაშინ საქართველო ათეულში ხვდება."

საქართველოს მთავრობის და მისი უპირობო მხარდამჭერების თვალით დანახული სურათი: მადლიერი მოსახლეობა ალალად პასუხობს, რომ კორუფციასთან შეხება არ ჰქონია, ხოლო "ე.წ. ექსპერტები" მხოლოდ იმას ცდილობენ, რასაც სსრკ-ს იდეოლოგები, როდესაც არ მოსწონდათ მათ სსრკ-ს მიმართ გამოთქმული პრეტენზიები "очернение действительности"-ს ეძახდნენ. საკუთარი ქვეყნის და მისი რეფორმატორი მთავრობის მიმართ შურით და ზიზღით შეპყრობილები ეს ცუდი ადამიანები ცდილობენ როგორმე (სადაც გაუვათ და შეძლებენ) ზიანი მიაყენონ ქვეყნის  იმიჯს (არ გეგონოთ რომ ვიგონებ და ვაჭარბებ: ამ და მსგავს კომენტარებს მრავლად შეხვდებით). 

რისი თქმაც გილაურს დაავიწყდა და არც "ტაბულას" ჟურნალისტს გაუხსენებია ის იყო, რომ  "საქართველოს შემთხვევაში, თბილისის 500 მაცხოვრებელი გამოიკითხა და მათგან 3% განაცხადა, რომ უკანასკნელი 12 თვის განმავლობაში ქრთამის გადახდა მოუწიათ. ეს მართლაც ყველაზე დაბალი მაჩვენებელია მსოფლიოს მასშტაბით. თუმცა, აღსანიშნავია ისიც, რომ გამოკითხულთა 38% -მა თავი შეიკავა პასუხისგან, ან განაცხადა, რომ არ ახსოვდა გადაიხადა თუ არა ქრთამი. რესპონდენტების ეს ბოლო პასუხი შეიძლება ინტერპრეტირებული იქნას, როგორც დაბნეულობა იმაზე, მათ მიერ გადახდილი თანხა ოფიციალური გადასახადი იყო თუ არა. ეს საინტერესო ინფორმაციაა, რომლის უკეთ გამოსაკვლევადაც ჟურნალისტებს მეტის გაკეთება შეეძლოთ."http://www.transparency.ge/blog/pgakvetilebi-kartuli-mediis-mier-koruptsiis-kvlevis-gashukebidanp

იმავე ინტერვიუში, გილაური საქართველოში "ელიტური კორუფციის" არსებობას უარჰყოფს. ამ ინტერვიუმდე ცოტა ხნის წინ, ამერიკის ელჩმა, ჯონ ბასმა ასეთი რამ თქვა: "მიმაჩნია, რომ მთავრობის საქმიანობის შესახებ და ასევე ამ ქვეყანაში მთავრობისა და ბიზნესის გადაკვეთის საკითხების შესახებ ჟურნალისტური გამოძიების ნაკლებობაა, რაც დროთა განმავლობაში შესაძლოა საზიანო იყოს დემოკრატიული საზოგადოების განვითარებისთვის." http://civil.ge/geo/article.php?id=23495

ამერიკის ელჩი დიპლომატისათვის ერთობ უჩვეულო მინიშნებას აკეთებს: მედიის კრიტიკის მიღმა შეიძლება დავინახოთ პრობლემა, რომელსაც საქართველოს პრემიერ-მინისტრი ვერ ხედავს ან დანახვა არ უნდა: კერძოდ კი "მთავრობის საქმიანობაში" და ასევე "მთავრობის და ბიზნესის გადაკვეთაში", რომელიც დემოკრატიული საზოგადოების განვითარებისათვის საზიანო შეიძლება იყოს. ან არა და, განსავითარებელი ჯერ კიდევ ბევრია.

არანაირად არ მინდა ვთქვა, თითქოს საქართველოს მთავრობას 2003 წლიდან მოყოლილი კარგი არაფერი გაუკეთებია. საუბარია არა იმაზე, რაც გაკეთდა, არამედ იმაზე, რა არ გაკეთებულა. 

რომ გავარკვიოთ, რა არ გაკეთებულა, შეგვიძლია მივაკითხოთ ჟურნალ "ეკონომისტის" მოხსენებას სათაურით "დემოკრატიის ინდექსი 2010". http://graphics.eiu.com/PDF/Democracy_Index_2010_web.pdf ამ კვლევაში ქვეყნები ოთხ კატეგორიად არიან დაყოფილები: სრული დემოკრატიები (26 ქვეყანა), ხარვეზიანი დემოკრატიები (53 ქვეყანა, რომელთა რიგები 2010 წელს, სხვათა შორის, იტალიამ და საფრანგეთმა შეავსო, ჰიბრიდული რეჟიმები (33 ქვეყანა) და ავტორიტარული რეჟიმები (55 ქვეყანა). ამ ინდექსის მიხედვით საქართველო არის "ჰიბრიდული რეჟიმი" და 165 ქვეყნიდან 103 ადგილს იკავებს (ბუტანსა და პაკისტანს) შორის. რუსეთი 107 ადგილზეა, სომხეთი 109ზე ერაყი 111ზე, შემდეგ კი იწყება ავტორიტარული რეჟიმები. ჩვენი (ეკონომიკური აღმავლობის და ინვესტიციების მოზიდვის კუთხით) მისაბაძი მაგალითი სინგაპური 82 ადგილზეა. ყოფილი საბჭოთა რესპუბლიკებიდან ყველაზე წარმატებული დემოკრატია (თუმცა არასრული) ესტონეთია, რომელიც 33 ადგილზეა. პოსტკომუნისტური ქვეყნებიდან მას მხოლოდ სლოვენია უსწრებს წინ (32 ადგილი) საქართველოს გვარიანად უსწრებენ ჩვენი პარტნიორები სუამ-ში მოლდოვა და უკრაინა (65 და 67 ადგილები). 

"ეკონომისტის" კვლევითი ჯგუფი ქვეყნის რეიტინგს 5 კრიტირეუმით აფასებს. ესენია: I საარჩევნო პროცესი და პლურალიზმი, II მთავრობის ფუქნციონირება, III პოლიტიკური ჩართულობა, IV პოლიტიკური კულტურა და V სამოქალაქო თავისუფლებები. I პოზიციაში საქართველოს 7 ქულა აქვს 10 დან; მეორეში 2,14; მესამეში 3, 89; მეოთხეში 3,75 და მეხუთეში 6,18. საერთო ჯამში 4,59 ქულა. 2008 წელთან შედარებით საქართველომ მდგომარეობა გაიუმჯობესა და 104-დან 103 ადგილზე გადაინაცვლა. (კვლევაში შეგიძლიათ ნახოთ ის კრიტერიუმები, რომლითაც თითოეული პოზიცია ფასდება. ეჭვი მაქვს, დეტალური ანალიზისათვის, რომელსაც საქართველოს მთავრობაში ალბათ არავინ აკეთებს, საინტერესო იქნება). მხოლოდ ერთ კომენტარს გავაკეთებ: ერთადერთი კრიტერიუმი, რომელზეც საქართველოს მთავრობას გავლენა არ აქვს არის კონტროლი ქვეყნის სრულ ტერიტორიაზე (II პოზიციაში ამ კრიტერიუმით ქვეყანას 1 ქულა აკლდება ან ემატება).

"ეკონომისტის" კვლევითი ჯგუფის განმარტებით ჰიბრიდული რეჟიმი (მათ შორის საქართველოც) ზოგადად ასე ხასიათდება: არჩევნები მნიშვნელოვანი დარღვევებით ტარდება, რაც ხელს უშლის მათ ღიაობას და სამართლიანობას ( free and fair). მთავრობის ზეწოლა ოპოზიციურ პარტიებსა და კანდიდატებზე შესაძლოა ჩვეულებრივი რამ იყოს. მნიშვნელოვანი სისუსტეები ჰიბრიდულ რეჟიმებში უფრო ჭარბობს ვიდრე  ხარვეზიან დემოკრატიებში: საუბარია პოლიტიკურ კულტურაზე, მთავრობის ფუნქციონირებაზე და პოლიტიკურ ჩართულობაზე (პარტიციპაციაზე). გავრცელებულია კორუფცია და კანონის უზენაესობა სუსტად ხორციელდება. სუსტია სამოქალაქო საზოგადოებაც. როგორც წესი არის ზეწოლა ჟურნალისტებზე და სასამართლო არ არის თავისუფალი". (შეგიძლიათ ხაზი გაუსვათ იმას, რაც ემთხვევა საქართველოსაც). 

საქართველოს პრემიერ-მინისტრის ლოგიკას რომ დავუბრუნდეთ, თუ ქვეყნის რეკლამაა "იდგე" დიდი ბრიტანეთის და აშშ-ს გვერდით, მაშინ პაკისტანისა და ბუტანის "გვერდზე დგომა" ჰიბრიდული რეჟიმების ბოლო ათეულში, ანტირეკლამა უნდა იყოს. იმას, ვისთვისაც მარტო რეკლამა არ არის საინტერესო, შეიძლება მოუვიდეს თავში შეკითხვა, ნეტავ რატომ არის ასე? მთავრობის და მისი უპირობო მხარდამჭერებისაგან შეიძლება ასეთი პასუხები მოვისმინოთ: "ეკონომისტის" კვლევით ჯგუფს აფინანსებს გაზპრომი, საქართველოს მტრები და არაკეთილმოსურნეები ყველგან ჰყავს, ისინი ვერ ხედავენ ჩვენს წარმატებებს და ა.შ. პრობლემების მიზეზი ყოველთვის გარეთ იქნება. 

იქნება, ერთხელ მაინც, მიზეზები გარეთ არ გვეძებნა და გვეკითხა, რა არ მუშაობს ჩვენთან ისე, როგორც გვინდა რომ მუშაობდეს და რა არის ამისთვის გასაკეთებელი? (ამით წესით პოლიტიკური პარიტიები უნდა იყვნენ დაკავებულები, მაგრამ არ არიან - ეს არის იმის მიზეზი, რომ ოპოზიციურ პარტიებს ცოტა მხარდამჭერი ჰყავს, ხოლო მმართველი პარტია სიტუაციის გამოსწორებით დაინტერესებული არ არის). 

მაგრამ იმასაც თუ ვიკითხავთ, რა გვინდა, ერთ საინტერესო რამეს დავინახავთ: ჩვენი აღიარებული მიზანი და მისაბაძი მაგალითი სინგაპურია. (მაგალითისთვის: http://civil.ge/geo/article.php?id=23094&) სინგაპურმა სწრაფად განახორციელა ეკონომიკური რეფორმები და ეკონომიკური თავისუფლების კუთხით (ყოველ შემთხვევაში Heritage Foundation-ის ინდექსით) მეორე ადგილზეა. http://www.heritage.org/Index/Ranking რომ შევხედოთ სინგაპურს დემოკრატიის ინდექსში, ვნახავთ, რომ ის ჰიბრიდული რეჟიმების პირველ სამეულში შედის და დემოკრატიის კუთხით 82 ადგილზეა. სინგაპური იგივე Heritage Foundation-ის შეფასებით, ნომინალური დემოკრატიაა. აი ეს არის ის, რისკენაც მიისწრაფვის ჩვენი მთავრობა (ყოველ შემთხვევაში მის დეკლარაციებს თუ დავუჯერებთ). ეკონომიკური განვითარება დემოკრატიული განვითარების გარეშე. 

ვიღაცამ შეიძლება ისიც თქვას, რომ ეკონომიკური განვითარების გარეშე დემოკრატიული განვითარება არ არსებობს. მაგრამ ერთი, რომ ახალი კვლევების მიხედვით (რომელზეც მიუთითებს "ეკონომისტის" ანგარიში), ეჭვქვეშ დგება პირდაპირი კორელაცია ეკონომიკურ განვითარებასა და დემოკრატიას შორის და მეორე: გაუგებარია, რატომ არ უნდა ვითარდებოდეს ეკონომიკა და დემოკრატია პარალელურად. სამართლიანობისათვის, ისიც უნდა ითქვას, რომ მიღებული საკონსტიტუციო ცვლილებები, გარკვეულწილად დემოკრატიის განვითარების მხრივ ზოგიერთ ხარვეზს სავარაუდოდ გამოასწორებს (საკანონმდებლო დონეზე და იმედი დავიტოვოთ, კანონების შესრულების დონეზეც). 

შემდეგი შეკითხვა, რომელიც შეიძლება გაგვიჩნდეს ის იქნება, რატომ აქვს საქართველოს მთავრობას მაინც და მაინც სინგაპური აღებული მაგალითად? რატომ არა დანია? (მოსახლეობის და ტერიტორიის მიხედვით ამ სახელმწიფოების შედარება თავისუფლად შეიძლება, დანიის შედარება საქართველოსთან ისტორიული გამოცდილების თვალსაზრისითაც დასაშვებია: მეზობელმა გერმანიამ მას XIX საუკუნეში ტერიტორიები წაართვა, ხოლო XX საუკუნეში უკვე ნაცისტურ გერმანიას დანია ოკუპრიებული ჰყავდა). დანია დემოკრატიის განვითარების თვალსაზრისითაც წინ არის (მესამე ადგილზეა) და ეკონომიკური თავისუფლების მხრივაც (მეცრე ადგილზეა), არის ნატოსა და ევროკავშირის წევრი (რაც, ჩვენს მთავრობას თუ დავუჯერებთ, ასევე ჩვენი დეკლარირებული მიზანი გახლავთ)? მაშ რატომ მაინცა და მაინც სინგაპური? რატომ მივისწრაფვით მოდელისაკენ, რომელიც არ არის დემოკრატიული? 

ეჭვი მაქვს, ამ კითხვაზე აზრიანი პასუხი არც საქრათველოს პრეზიდენტს, არც მთავრობას, არც მმართველ პარტიას და არც მათ უპირობო მხარდამჭერებს არ ექნებათ. მაგრამ თუ გავიხსენებთ იმასაც, რაზეც მიგვანიშნებს ამერიკის ელჩი (საქართველოს მთავრობისათვის უდავო ავტორიტეტი), შეიძლება დავინახოთ, სად გველის მთავარი შიდაპოლიტიკური საშიშროება: არალიბერალური დემოკრატიის მშენებლობა (ფასადური დემოკრატიის, რომელშიც არჩევნები ტარდება, მაგრამ ყოველთვის ერთი პარტია იგებს), რომელშიც (შესაძლო) ეკონომიკუირი განვითარების მთავარი სარგებლი მიმღები მმართველი პარტია და მასთან მჭიდროდ დაკავშირებული ბიზნესი იქნება. 

"ხელი, გავიქნიე ფეხი" ანუ "მანიფესტი თავისუფალთა ევროპისათვის"

კურიერი: რა არის შენი არსებობის ძირითადი პრინციპი, ბაზინ?

ბაზინი: ჩემი არსებობის ძირითადი პრინციპია, 

ვემსახურო კაცობრიობის ჰუმანისტურ იდეალებს!

კურიერი

ოოო რა ტკბილი ხარ, თავისუფლებავ!

ქრისტეფორე მგალობლიშვილი

ჰოო... ნამეტანი ხმამაღლაა დაწერილი!

ილარიონ შევარდნაძე

კომპატრიოტებო!

1861 წ. „ცისკარში“ გამოქყვეყნდა ილია ჭავჭავაძის სტატია „ორიოდ სიტყვა თავად რევაზ შალვას ძის ერისთავის კაზლოვის-მიერ „შეშლილის“ თარგმანზედა“ სადაც ის ერისთავისეულ თარგმანს აზრს და შინაარს მოკლებულობის გამო ასე ახასიათებდა: "ხელი, გავიქნიე ფეხი". დაახლოებით იგივე შთაბეჭდილება დამრჩა, როდესაც წავიკითხე  კოალიცია "ევროპული საქართველოსათვის" მანიფესტი "თავისუფალთა ევროპისათვის". 

არც ის ვიცი, ტექსტი ვისი დაწერილია, ხელის მომწერნი კი ბევრნი ხართ. ამიტომაც ვივარაუდებ, რომ ტექსტი ზოგს მეტი ზოგს ნაკლები ყურადღებით მაინც გექნებათ წაკითხული, იქამდე სანამ ხელს მოაწერდით. ჰოდა რადგან ხელისმომწერთა შორის გონიერი ადამიანებიც მეგულება, იქნებ განგემარტათ, რა დაგისახავთ მიზნად.

თქვენს "მანიფესტს", (რომელიც განმარტების მიხედვით მიზნების და ამოცანების დეკლარაცია უნდა იყოს, მაგრამ არ არის), თავმდაბალი და არაპრეტენზიული სათაური აქვს: "თავისუფალთა ევროპისათვის". (უნდა ვივარაუდო, რომ თავისუფალი ადამიანების ევროპას გულისხმობთ და როგორც ჩანს, არა მარტო ქართული არამედ ევროპული მასშტაბის მიზნებიც გამოძრავებთ). 

შემდეგ აგრძელებთ: 

„ჩვენ ვქმნით კოალიციას ევროპული საქართველოსათვის, რათა ჩვენი ქვეყანა გახდეს ნატოსა და ევროპულ ერთა ოჯახის თანასწორუფლებიანი წევრი."

ევროპული საქართველოსათვის - მშვენიერი შესიტყვებაა, აზრიც გადასარევია. თავს თუ დავანებებთ იმ უმნიშვნელო დეტალს, რომ არც ნატო არის ევროპული ორგანიზაცია და არც ევროპის ყველა ქვეყანაა ამ ორგანიზაციაში გაწევრიანებული, მაინც გაგიჭირდებათ დაიკვეხნოთ, ორიგინალურები ვართო: რასაც თქვენ ამბობთ, ჯერ კიდევ ეროვნული დამოუკიდებლობის პარტიის თავმჯდომარე, ირაკლი წერეთელი ამბობდა 80-იანი წლების ბოლოს, რომელიც, აპოკრიფული გადმოცემით, მოითხოვდა რუსთაველის გამზირზე ტროლეიბუსის ხაზების მოხსნას, იმისათვის რომ ნატოს თვითმფრინავები იოლად დამსხდარიყვნენ რუსთაველზე. (აქამდე ნატოსთან ინტეგრაციის გზაზე რუსთაველის გამზირზე ტროლეიბუსის ხაზების მოხსნას უკვე მივაღწიეთ). ნატოში და ევროკავშირში გაწევრიანება იყო საქართველოს საგარეო პოლიტიკის კურსი 90-იანი წლებიდან მოყოლებული. იგივეს ამბოს ყველა, ვისაც კი საქართველოს საგარეოპოლიტიკურ ორიენტაციაზე რამის თქმა არ დაზარებია (ძალიან მცირე გამონაკლისით). ახალს რას გვეტყვით?

"ჩვენ ვქმნით კოალიციას ევროპული საქართველოსათვის, რომლის ფუძემდებლური პრინციპებია პიროვნების, სინდისისა და აზრის გამოხატვის თავისუფლება, შემწყნარებლობა განსხვავებული აზრისა და მრწამსის მიმართ, მოქალაქის მონაწილეობა  ქვეყნის მართვაში და ხელისუფლების მოქალაქის წინაშე ანგარიშვალდებულება, საკუთრების ხელშეუხებლობა, შრომისა და მეწარმეობის თავისუფლება; რომლისთვისაც მიუღებელია ნებისმიერი სახის ტირანია." - წერთ თქვენ (ახალი აღმოჩენით გახარებულთა პათოსით), მაგრამ რასაც თქვენ წერთ, ეს უკვე საქართველოს კონსტიტუციაში ისედაც არის ჩაწერილი. 

შემდეგ აცხადებთ, რომ "ეფუძნებით […] იმ ცივილიზაციას, რომელმაც მოგვიტანა ანტიკური კულტურა და ქრისტიანობა, რენესანსი და განმანათლებლობა" (მე კი მგონია, რომ ანტიკურმა კულტურამ, ქრისტიანობამ, რენესანსმა და განმანათლებლობამ (სხვათა შორის) შექმნა ის, რასაც დღეს ევროპულ ცივილიზაციას ვეძახით) და მოგყავთ იმ ადამიანების ჩამონათვალი, რომლებმაც, როგორც სავარაუდოდ გინდათ რომ დაგვარწმუნოთ, თქვენს მსოფლმხედველობაზე რაღაც გავლენა მოახდინეს (თუმცა გაუგებარია როგორ): "ჩვენ ვდგავართ იქ, სადაც იდგნენ მეოცე საუკუნის დიდი ევროპელები: კუდენჰოვ-კალერგი და ჭავჭავაძე, ვაჟა და პოპერი, ჩერჩილი და ადენაუერი, შუმანი და ერჰარდი, მანი (რომელი ერთი: თომასი თუ როგორც კონსტანტინე გამსახურდია იტყოდა, "ძმაი მისი ჰაინრიხ", იქნებ კლაუსი და იქნებ სულაც კატია?) და მონე, მიზესი და ჰაიეკი, ვალენსა და ჰაველი, თეთჩერი და მამარდაშვილი."

მოდით, წვრილმანებზე არ შეგედავებით (ვაჟა და ილია XX საუკუნეს რამდენად ეკუთვნიან, ან რამდენად შეიძლლება ჩაითვალონ ერთიანი ევროპის იდეის შთამაგონებლებად ან მხარდამჭერებად). ამ სიიდან გამომდინარე, გამოდის, რომ ისეთ ადგილას "დგახართ", სადაც დადგომას ყველაზე დახელოვნებული აკრობატიც ვერ მოახერხებს.  რა კავშირი აქვს ყველა აქ ჩამოთვლილ ადამიანს ერთმანეთთან? რა აკავშირებს თეთჩერს (ბეკის თუ მარგარეტს?) მამარდაშვილთან? რა შეიძლება ამ ხალხს შორის იყოს საერთო, გარდა ძალიან ზოგადი აზრისა, რომ "თავისუფლება ფასეულობაა" - ოღონდ იმაშიც კი დიდად მეპარება ეჭვი, რომ მამარდაშვილს ან ვთქვათ ჰაიეკს თავისუფლებაზე ერთი და იგივე წარმოდგენა ჰქონოდათ. რა კავშირი აქვს ერჰარდისეულ "სოციალურ საბაზრო ეკონომიკას" , რომელიც ეფუძნებოდა ე.წ. "მესამე გზას" წმინდა ლიბერალურ საბაზრო ეკონომიკასა და მართულ ეკონომიკას შორის, ვთქვათ მარგარეტ თეთჩერისეულ წარმოდგენას საბაზრო ეკონომიკაზე? (სულ რომ არაფერი ვთქვათ იმაზე, რომ პან-ევროპული იდეის ფუძემდებელის, კუდენჰოფე-კალერგის ხსენება, რომელიც გაერთიანებულ ევროპას მაგ. აშშ-ს საპირისპირო გაერთიანებად წარმოიდგენდა, ზოგიერთი ხელმომწერის მხრიდან გაკვირვებას იწვევს).  თქვენი წამოწყება ალბათ დასაფასებელია, მაგრამ ვერაფრით გამიგია რად გინდათ გვარების უაზრო და უშინაარსო დახვავება, რომელსაც ანგლო-საქსები ნეიმდროფინგს დაარქმევდნენ? იქნებ ჯერ თვითონ გარკვეულიყავით სად "დგახართ", სანამ სხვებს მოუწოდებდეთ, გაიზიარონ თქვენი "პრინციპები" რომლებიც, რა ვქნა და, ვერაფრით ჩამოგიყალიბებიათ? 

თქვენი აზრი ზოგადი დეკლარაციების ფონზე რამდენიმეჯერ კონკრეტდება, მაგრამ იქ, სადაც უფრო კონკრეტულნი ხდებით გაუგებარი ხდება, რა საერთო აქვს იმას, რასაც თქვენ ამბობთ გინდათ ემპირიულ ევროპასთან, გინდათ ევროპასთან, როგორც იდეასთან ან კონცეფციასთან, გინდათ ევროპასთან როგორც პასუხისმგებლობასთან და გინდათ ევროპასთან როგორც დაპირებასთან: მაგ. თქვენ წერთ: "მხარს ვუჭერთ ევროპულ ფასეულობებს - ადამიანის, კაპიტალის, საქონლისა და მომსახურების მოძრაობის თავისუფლებას." იმედი მაქვს, ევროპა დააფასებს თქვენს მხარდაჭერას. ისე კი ადამიანების, კაპიტალის და საქონლის თავისუფალ მოძრაობას გლობალიზაცია ქვია და მაინც და მაინც ევროპულ ფენომენად ვერ ჩაითვლება. ამიტომ რთულია, ვინმე დაგეთანხმოთ იმაში, რომ ევორპული ფასეულობები "ადამიანის", ისევე როგორც "კაპიტალის, საქონლისა მომსახურების" მოძრაობის თავისუფლებამდე დაიყვანებოდეს . ეჭვი მაქვს, თქვენს მიერ ჩამოთვლილი ადამიანები ამ სიას ბევრ (თანაც ერთმანეთისაგან განსხვავებულ) რამეს დაუმატებდნენ. 

შემდეგ აგრძელებთ: "ჩვენ გვინდა თავისუფალი და ძლიერი საქართველო იყოს ნაწილი ერთიანი ევროპისა, რომელიც დაფუძნებული იქნება ინდივიდის თავისუფლებაზე, სუბსიდიარულობაზე, ეფექტური, გამჭვირვალე და შეზღუდული უფლებამოსილების მქონე ეროვნული სახელმწიფოს, რეგულაციისგან თავისუფალი ბიზნესის იდეებზე." - ინდივიდის თავისუფლებას და სუბსიდიარულობას ევროპის კავშირი (რომელსაც ზოგიერთი თქვენი თანახელმომწერი ახალ საბჭოთა კავშირად მოიხსენიებდა) ეფუძნება. ევროპის კავშირში ეროვნული სახელმწიფოებიც, გარკვეულ წილად, შეზღუდულები არიან (ერთის მხრივ სწორედ სუბსიდიარულობის პრინციპით, მეორეს მხრივ კი სუვერენულობის გარკვეული ნაწილის ევროკავშირის სტრუქტურებისათვის გადაბარებით - თუმცა ისიც გაუგებარია, რას გულისხმობთ თქვენ ამ შეზღუდვებში). გაკვირვებას იწვევს "რეგულაციებისაგან თავისუფალი ბაზარი" ევროპასთან მიმართებაში, რადგანაც ევროპულ ბაზარს საკმაო რაოდენობის მარეგულირებელი ინსტანცია ჰყავს. ამ შემთხვევაში გაუგებარია რა გსურთ: ის რომ საქართველო არსებული ევროპის ნაწილი გახდეს, თუ ის, რომ ევროპის ბაზრის ფუნქციონირების პრინციპი შეცვალოთ?

რა მივიღეთ ბოლოს გარდა რამოდენიმე ცნობილი გვარით გალამაზებული ძველი სურვილისა, საქართველო გახდეს ნატოს და ევროკავშირის წევრი (ყველაფერი დანარჩენი რასაც ამბობთ, ამ სურვილიდან ავტომატურად გამომდინარეობს და რაც არ გამომდინარეობს, ამ სურვილთან წინააღმდეგობაში მოდის)?

თუ შეწუხებულხართ და  (ერთმანეთთან დამეგობრებულ ადამიანთა და ორგანიზაციათა) კოალიცია შეგიქმნიათ, იქნებ იმაზეც დაგეხარჯათ ათიოდ წუთი, რომ ბრტყელ-ბრტყელი ფრაზების, ცარიელი დეკლარაციების და ტრუიზმების მიღმა მარტივად და ადამიანურად აგეხსნათ, რა გინდათ და რისთვის გარჯილხართ (გარდა ქვეყანასა ზედა მშვიდობის, კაცთა შორის სათნოების და სიკეთის ბოროტებაზე გამარჯვებისა)? თორემ საქართველოში, ინიციატივებს, რომლებზეც დროშის დიზაინზე მეტი ენერგია და შნო იხარჯება, ვიდრე აზრის ჩამოყალიბებაზე, შედეგიანი ვერაფერი მოჰყვება ხოლმე.  

ps. თუკი თქვენი მანიფესტი იმას ემსახურება, რომ ზოგიერთი ხელისმომწერის თავგადაკლული ამერიკანისტის იმიჯი ევროპული იდეის მქადაგებლის იმიჯით ჩაანაცვლოს, მაშინ მანიფესტი უფრო გასაგები გახდება, მაგრამ თქვენი მსოფლმხედველობის შესახებ ფრიადი ეკლექტიზმის გარდა მაინც ვერაფერს იტყვის. 

მოსკოვური დღიური

ანგელოზების ქალაქში რომ ჩავედი, მხოლოდ ერთი მისამართი ვიცოდი. ჩავჯექი ტაქსში და მძღოლს ვუთხარი, ერთი შენს გაზრდა გახარებას, მალჰოლანდის გზატკეცილზე მიმიყვანე-თქო. ტაქსისტმა, რომელიც წარმოშობით უკრაინელი აღმოჩნდა, მიმიყვანა რაღაც გადასახედთან, საიდანაც ჩანდა რასაც ტურისტები უყურბენ ხოლმე. მეც ტურისტი ვიყავი, ოღონდ სხვანაირი, ამიტომ გავაჩერებინე აბრასთან, სადაც მალჰოლანდ დრაივი ეწერა და სურათიც გადავიღე.

იქიდან წმინდა ფრანცისკუს ასიზელის სახელობის ქალაქში რომ გავფრინდი და სასტუმროში შევედი, რაც გავაკეთე ალბათ მიხვდებით. გავაღე ონკანი, გამოვუშვი წყალი, რომელიც მსოფლიოში პირველ ადგილზეა და დავლიე. ალბათ იმასაც მიხვდებით რომ წყალი ჩვეულებრივი იყო, თუმცა, ვთქვათ, ბერლინისას ჯობდა.


რას აკეთებს ადამიანი უცხო ქალაქში? ცდილობს რაღაც მოძებნოს, რაც მისთვის ნაცნობია და რაც ამ ქალაქთან რამენაირად აკავშირებს. აი ეს რაღაცეები კი ყველას სხვადასხვანაირი აქვს. რატომ მაინც და მაინც მალჰოლანდ დრაივი ან მსოფლიოში პირველი წყალი? ამ შეკითხვას ჯერ უპასუხოდ დავტოვებ. ისე, სულ სხვა მოგზაურობის ამბის მოყოლა მინდოდა. ხუთშაბათს ღამე თვითმფრინავში ჩავჯექი და მოსკოვში გავფრინდი. ვიზა მე და გიორგი მაისურაძეს იმავე დღეს მოგვცეს რუსეთის ფილოსოფიის ინსტიტუტის, ჩვენი მოსკოველი მასპინძლის დიდი მეცადინეობით.

მოსკოვში ორჯერ თუ სამჯერ ვიყავი ნამყოფი, ისიც ყოველთვის გზად გერმანიაში. პირველად მგონი რვა წლის ვიყავი და რაც მოსკოვიდან დამამახსოვრდა, იყო სასტუმრო "როსიას" საპარიკმახეროში ფენი, რომელიც პირველად ვნახე და იმავე სასტუმროში "яичница глазунья", რომელსაც ქართულად მგონი ტაფამწვარს ეძახიან თავისი ჭვავის შავი პურით. (შავი პური და კვერცხი ერთად არ არის ჩემი საყვარელი კომბინაცია და ამიტომ დამამახსოვრდა). კიდევ მახსოვს რომ მინდოდა ყველაზე დიდი ზარბაზნის და ზარის ნახვა, მაგრამ კრემლის მუზეუმი, როგორც ბევრი რამე მაშინდელ სსრკ-ში დაკეტილი იყო. შემდეგ, რახან უკვე ბერლინი-თბილისის რეისი შემოიღეს, მოსკოვში 90 თუ 91 წელს მოვხვდი და იმ მოგზაურობიდან ბევრი არაფერი მახსოვს. სულ ბოლოს კი ნახევარი დღით ვიყავი ჩასული 2008 წელს, ომამდე ერთი თუ ორი თვით ადრე, ისიც გერმანიაში გავლით და ეს ნახევარი დღე დიმა მამულიასთან ერთად გავატარე.

მოკლედ, მოსკოვთან, ისევე როგორც ვთქვათ ანგელოზების ქალაქთან ან სან-ფრანცისკოსთან მოგონებები არ მაკავშირებდა (მაგ. 36,50 მანეთის გარშემო აგებული მითოლოგია) და ამიტომ ისე ჩავედი, როგორც ტურისტი სრულიად უცხო ქალაქში, რომელიც ტელევიზორში მინახავს და რომელზეც წიგნებში წამიკითხავს. როდესაც ჩემმა მეგობრებმა (ანდრე ბუაჩიძემ და დიმა მამულიამ) გიორგის და მე გვკითხეს სად წაგიყვანოთო, ისევ ერთი ნაცნობი მისამართი ამომიტივტივდა (გიორგი კი იყო უკვე იქ ნამყოფი). "Однажды весною, в час небывало жаркого заката, в Москве, на Патриарших прудах, появились два гражданина." სიტყვა пруд ქართულად შეიძლება გადმოვთარგმნოთ როგორც პატრიარქის ტბორი, პატრიარქის გუბურა, თუ გინდათ პატრიარქის ჭაობი ან პატრიარქის წუმპე. იმას თუ გავითვალისწინებთ, რომ ამ ამდგილას ადრე მართლა ჭაობი ყოფილა, რომელსაც ვაცის ჭაობი რქმევია, თარგმანის და ასოციაციებისთვის გაქანება საკმარისი იქნება. მოკლედ ჩავიარეთ "аллея, параллельной Малой Бронной улице" და ამ ოთხკუდხედ, გაყინულ წყალსაცავს საპატიო წრეც შემოვარტყით. რაღაც კინოს იღებნენ, ამიტომ ჩაბნელებული ბაღი ძლიერი პროჟეკტორებით იყო განათებული და დიმა მამულიამ მკითხა, რაო, იგრძენი ვოლანდის სულიო. რა თქმა უნდა ვერ ვიგრძენი, სამაგიეროდ ვიგრძენი, რომ სახელის ქვეყანა ყოველთვის განსხვავდება ქვეყნის სახელისგან.

ეს ადგილი, მოსკოვში რისი ნახვაც მოვასწარი, ყველაზე ლამაზი მგონია. ეტყობა მოსკოველი რიელტორებიც იგივე აზრის არიან, იმიტომ რომ დიმამ როგორც თქვა, აქ ბინები ყველაზე ძვირია და ისეთ სიმაღლეს აღწევს, რომელიც ჩემთვის სამეცნიერო ფანტასტიკის ჟანრს უფრო განეკუთვნება, ვიდრე რომელიმე წარმოსადგენ რეალობას. მოკლედ, რამდენიმე თვალსაზრისით სრულიად ფანტასტიკურ ადგილას ვიყავი, ერთდროულად ლიტერატურულ სივრცეში, დიდი თანხების სივრცეში და რაც მთავარია მესამე სივრცეში, რომელზეც ეხლა ვიტყვი ორ სიტყვას.

პატრიარქის "ტბორებიდან" წავედით რაღაც პარატა კუნძულზე, რომელიც მოსკოვის ერთ-ერთი პირობითი შარდენია. იქ ვიხსენებდით, რომ მოსკოვი უკვე მგონი მერვე ქალაქია, სადაც მე და ანდრე შევხვდით ერთმანეთს და მესამე, სადაც მე და დიმა აღმოვჩნდით ერთად. ორი წლის წინ როდესაც მოსკოვში ვიყავი, დიმა ძალიან დიდი ხანი (მგონი 10 წელიწადი თუ მეტი არა) არ მენახა და ისე ვილაპარაკეთ, თითქოს ეს ათი წელი არც ყოფილიყოს. ანდრესთანაც იგივე ხდება, რამდენი ხანითაც არ უნდა შეჩერდეს ჩვენი ურთიერთობა, საუბარი ყოველთვის იმ წერტილიდან გრძელდება სადაც გავჩერდით. ხოდა ის მესამე სივრცე იყო მეგობრობის სივრცე, რომელიც არ ემორჩილება ჩვეულებრივ დროს და სრულიად განსაკუთრებულ დროს და სივრცეს ქმნის, რომელიც თავისთვის არსებობს და გრძელდება იმ მომენტებში, როდესაც მე და ჩემი მეგობრები ერთად შევიყრებით ხოლმე, ის სხვადასხვა ქალაქები კიდევ ცვლადი დეკორაციაა.

მოსკოვში მე და გიორი მერაბ მამარდაშვილისადმი მიძღვნილ კონფერენციაზე ჩავედით. სიამოვნებით დავთანხმდი მოწვევას, იმიტომ რომ ყოველთვის მაინტერესებს ფილოსოფოსზე საუბარი, რომლისგანაც საერთოდ გავიგე რა არის ფილოსოფია. ჩვენს მასპინძლებსაც ძალიან უნდოდათ ჩვენი (ქართველების) იქ ჩასვლა. კონფერენციამ ჩემს მოლოდინს გადააჭარბა. მოვისმინე ორი ძალიან კარგი მოხსენება (ელენა პეტროვსკაიასი და ოლეგ არონსონისა). ორივემ აჩვენა, რომ მარადაშვილი იკითხება თანამედროვე ევროპული ფილოსოფიის კონტექსტში და დღესაც ძალიან აქტუალურია (პეტროვსკაიას ჰქონდა მამარდაშვილის და დერიდას ეთიკაზე საუბარი დერიდას "სტუმართმოყვარეობის შესახებ" სემინარიდან გამომდინარე - მიუხედავად იმისა რომ თემა ძალიან საინტერესოა, ახლა არ ჩავუღრმავდები). ორი მოხსენება, ვალერი პადაროგასი და ანდრეი პარამონოვის კარგი იყო - პარამონოვმა აჩვენა "პრუსტის შესახებ ლექციების" გამოუქვეყნებელი მანუსკრიპტები და ისაუბრა მამარდაშვილის და ტოპოლოგიის შესახებ. არც დანარჩენი მოხსენებები ყოფილა უინტერესო. განსაკუთრებით შთამბეჭდავი იყო ანი ეპელბუანი (აი სწორედ ის, რომელმაც რადიო ფრანს-კულტურში ჩაწერა რადიოგადაცემების ციკლი, რომელიც მოგვიანებით გამოქვეყნდა სახელწოდებით "ჩახშული აზრი"), რომელიც ამართლებს ყველა კლიშეს, რომელიც კი ფრანგ ქალებზე შეუქმნიათ კატრინ დენევსა და ჟანა მოროს. მთავარი კი ის იყო, რომ რუსი ფილოსოფოსები მამარდაშვილს ძალიან სერიოზულად ეკიდებიან და სწავლობენ და ამაში ჩვენც რომ მივბაძოთ სულ არ იქნება ცუდი.

მერაბ მამარდაშვილის ლექციები პირველად საარბრიუკენში ჩემმა მეგობარმა, ვატო წერეთელმა მომასმენინა. მაშინ, 1993 წელს, ჯერ კიდევ კასეტებიანი მაგნიტოფონების ეპოქა იყო, ხოდა ჩვენც ვუსმენდით ძველ კასეტაზე „პრუსტის შესახებ ლექციების“ ჩანაწერს. მაშინდელი 19 წლის ტუტუცური გადმოსახედიდან ასეთი დასკვნა გამოვიტანე: მამარდაშვილი ჭკვიანი კაცია, მაგრამ ფილოსოფოსი არ არის მეთქი, რადგანაც ფილოსოფოსები კანტი და ჰეგელი მეგონა. მართალია ვერც მათი დიდი ცოდნით დავიკვეხნიდი. სადღაც მეექვსე თუ მეშვიდე კლასში, ასევე სიტუტუცის გამო, ჰეგელის წაკითხვა გადავწყვიტე. მოვკიდე ხელი ფილოსოფსკოე ნასლედიეს სერიით გამოცემული ჰეგელის რუსული თარგმანის პირველ ტომს (ადრეული ნაწერები) და წავიღე ანანურში, სადაც ჩემმა მეგობარმა, პაატა ვადაჭკორიამ დამპატიჟა. მთელი დღე სირბილის და პინგ-პონგის თამაშის მერე, ამოვიღებდი ჰეგელს და ხმამაღლა წავუკითხავდი პაატას ერთ ნახევარ გვერდს. მე ბევრი არაფერი მესმოდა, ჰოდა იმას ვეკითხებოდი, რამე გაიგე თქო? პაატა რაღაც გაუგებარს ბურტყუნებდა, მე კიდევ ერთ ორ აბზაცს წავიკითხავდი, ხოდა არ მახსოვს, ჯერ პაატას ეძინებოდა თუ ჯერ მე. ვერ ვიტყვი, რომ უძილობა ხშირად მაწუხებს, მაგრამ თუ მოხდა და არ დამეძინა და თუ ახლო-მახლო ჰეგელის წიგნი დევს, მშველის ხოლმე. თქვენც გირჩევთ.

ისე, ბარემ, რახან თინეიჯერებსა და ფილოსოფიაზე ვლაპარაკობდი, ერთ ამბავსაც გავიხსენებ: იგივე საარბრიუკენში, ერთი ჩემი კლასელი, რომელიც მერე პოლიტიკოსი შეიქნა, გიორგი მაისურაძესთან ერთად ცხოვრობდა. ხოდა გიორგიმ ერთ მშვენიერ დღეს შეამჩნია, რომ ეს ჩემი კლასელი და მისი მეგობარი როგორც წმინდანობის კანდიდატი თ. აკაკი წერეთელი იტყოდა „პასტელზე წამოგორებულიყო“ ცალ ხელში ფანქარი დაეჭირა და კანტის წმინდა გონების კრიტიკას კითხულობდა. უყურა გიორგიმ რამდენიმე დღე და ეჭვი მაქვს, რომ შურდა კიდეც, დახე ამას, წამოწოლილი კანტს გერმანულად კითხულობს და შიგნით რაღაცეებსაც ხაზავსო. ხოდა ბოლოს გულმა ვერ მოთმინა და ჰკითხა, ერთი, შენს გაზრდას და გახარებას, ნუ დამიმალავ ემანდ ხაზებს რეებს უსვამო. ჰოდა იმასაც საკმარისად აღმოჩნდა პატიოსნება და იუმორი გულახდილად რომ ეღიარებინა: ნაცნობ სიტყვებსო.

მოკლედ მამარდაშვილის მაშინ ბევრი ვერაფერი ვერ გავიგე, მაგრამ პირველი შეხვედრა, თუ გაცნობა მოხდა. 1995 წელს თბილისში დავბრუნდი, ვერ ვიტყვი, რომ მთლად თერგ-დალეული, მაგრამ საარგადაყლაპული მაინც. არ ვიცი ჩემს სამშობლოს როგორ შევეყარე, ან ის როგორ შემეყარა ის მე, მაგრამ მახსოვს, რომ დაბრუნებისას პრუსტის წაკითხვა მომინდა - ალბათ ისევ მამარდაშვილის ლექციების გავლენით. წავიკითხე კიდევაც და რომ დავამთავრე „დაბრუნებული დრო“ მივხვდი, რომ ეს იყო ყველაზე სრულყოფილი ლიტერატურული ნაწარმოები, რომელიც იქამდე წამეკითხა. (აზრი ვერც იმის შემდეგ წაკითხულმა წიგნებმა შემიცვალა). მართალია, გიორგი მაისურაძე და ფიოდორ დოსტოევსკი უპირატესობას სერვანტესს ანიჭებენ - აი ისე, რომ განკითხვის დღეს ღმერთს „დონ-კიხოტს“ წარუდგენენ გასამართლებელ საბუთად. ვინ არის ჩვენს შორის მართალი ალბათ როდესმე ბოლო ინსტანციაში გაირკვევა. ისე, იმავე დროს ვნახე მამარდაშვილის სურათი და მივხვდი, რომ ეს კაცი ადრეც შემხვედრია ერთ უცნაურ სიტუაციაში, სახელდობრ კი „ოვირში“ (ეს ის ორგანიზაცია იყო, რომელიც ჯერ საბჭოთა, მერე კიდევ რაღაცა დროის განმავლობაში დამოუკიდებელი საქართველოს მოქალაქეებს საზღვარგარეთ წასვლაზე დასტურს აძლევდა). ხოდა მე მაშინ გერმანიაში მივდიოდი, და აი ამ ოვირის მისაღებში დავინახე არაქართულად ( და არასაბჭოთად) ელეგანტურად ჩაცმული კაცი, თეთრი ტილოს ტანსაცმელში, რომელსაც ჩვენში „შარვალ-კოსტუმს“ ეძახიან ხოლმე და უჩარჩო სათვალით, რომელსაც ძალიან სქელი შუშები ჰქონდა. სათვალის ტარება მაშინ ახალი დაწყებული მქონდა და აი ის სათვალე რომ მომეწონა მახსოვს და იმ უცხო ადამიანის ელეგანტური ჩაცმულობაც დამამახსოვრდა.

კიდევ ცოტა ხანი გავიდა, „პრუსტის შესახებ ლექციები“ მოსკოვში წიგნადაც გამოვიდა და თუ არ მეშლება, ბუკინისტი არტურასგან შევიძინე, რომელიც მაშინ "სამშობლოდ" გადაქცეული "კომუნისტის" რედაქციასთან იდგა. ეს ლექციები მაშინ უფრო პრუსტის გამო წავიკითხე (ისევე, როგორც თავის დროზე პრუსტი მამარდაშვილის გავლენით). ამ წიგნის წაკითხვის მერე ისეთი გრძნობა მქონდა, რომელიც მამარდაშვილის ბევრი მსმენელისგან (და მკითხველისგანაც) გამიგია. რომ ვკითხულობდი ყველაფერი თითქოს გასაგები იყო, მაგრამ კითხვას რომ მოვრჩი, ბევრი აღარაფერი მახსოვდა, გარდა სასიამოვნო განცდისა, რომელიც კარგი წიგნის წაკითხვის დროს ისედაც ეუფლება ხოლმე ადამიანს. მერე ამ წიგნს (ისევე როგრც ლექციის ჩანაწერს) რამდენიმეჯერ დავუბრუნდი. კიდევ გავიდა დრო და ჰუმბოლდტის უნივერისტეტში მერაბ მამარდაშვილის შესახებ სემინარი ჩავატარე. ერთ-ერთ სხდომაზე მამარდაშვილის მოსწავლე, რუსი ფილოსოფოსი მიხაილ რიკლინი გვყავდა მოწვეული. სტუდენტებმა რიკლინს ჰკითხეს, ეს მამარდაშვილი კი არის საინტერესო კაცი, მაგრამ როგორია მისი ფასია იდეათა თანამედროვე ბაზარზეო? რიკლინმა კი ამ შეკითხვაზე ჩემთვის ცოტა უცნაური პასუხი გასცა: ჩემთვის მამარდაშვილი არის ადამიანი, რომელმაც მასწავლა, რომ თავისუფალი აზროვნება შესაძლებელიაო, მაგრამ მისი ფილოსოფიის ახლა კითხვას დიდი აზრი არ აქვსო.

ვერ ვიტყვი, რომ მამარდაშვილის ფილოსოფიის დიდი მცოდნე ვარ. არ ვიცი, რამდენად არის ან ახალი, ან აქტუალური მისი კანტიანური ვარიაციები ან კარტეზიანული მედიტაციები. მაგრამ მგონია, რომ პრუსტის შესახებ ლექციები, ისევე, როგორც მის ინტერვიუებში გაბნეული მოსაზრებები დღეს შეიძლება მნიშვნელოვანი იყოს ორი მიზეზის გამო. პირველი და უფრო მარტივი მიზეზი ის არის, რომ მამარდაშვილი გვაძლევს საბჭოთა კავშირის გამოცდილების ფილოსოფიურად გააზრების ენას და სააზროვნო აპარატს. მეორე და ჩემთვის უფრო მეტად საინტერესო ის გახლავთ, რომ მამარდაშვილის ფილოსოფია გარკვეულ, თუ არა დიდ წილად „სეკულარული სოტერიოლოგიაა“, თვითონ მამარდაშვილი კი იტყოდა მეტაფიზიკა არისო. „ხსნის“ თემით (სეკულარულ კონტექსტში) დაინტერესებული მხოლოდ ერთი ადამიანი შემხვედრია: ჩემი მეგობარი ანდრე ბუაჩიძე. მამარდაშვილმა „პრუსტის შესახებ ლექციებში“ აირჩია გზა, რომელიც ჩვენი თანამედროვე ფილოსოფიისათვის და კულტურისათვის (ხან მეტად და ხან ნაკლებად შარლატანურ ეზოთერულ ოპუსებს თუ არ ჩავთვლით) თითქმის მთლიანად უცხოა. მე ასე მგონია, რომ მამარდაშვილმა შეძლო მოდერნიზმის გარკვეული თემების (მაგ. პრუსიტს და მუზილის) ფილოსოფიურ ენაზე გადათარგმნა და პოსტმოდერნული ფილოსოფიისაგან განსხვავებული გზით წასვლა.


პატრიარქის ტბორებთან დაკავშირებით ერთი ამბავი გამახსენდა, ერთმა ჩემმა გერმანელმა კოლეგამ, ერთობ ჭკვიანმა და რაციონალურმა ადამიანმა, ერთხელ, სადილობისას მკითხა: რა ნახე ამ ოსტატსა და მარგარიტაში ამისთანაო. შეკითხვა არ იყო ცუდი და დავფიქრდი: მართლაც, რატომ შეიძლება შეგიყვარდეს ვთქვათ X და არა Y? ალბათ მოიძებნება წიგნები, რომლებიც ამა თუ იმ კრიტერიუმით ჯობია ოსტატსა და მარგარიტას. ცხადია, რომ საქმე კრიტერიუმებში არ არის. ეს წიგნი წავიკითხე 13 წლის რომ ვიყავი და რომ ვთქვა აღვფრთოვანდითქო, გამოვა რომ არაფერი მითქვამს. რომ დავფიქრდი, რამ აღმაფრთოვანა, პასუხი უცებ ვერ ვიპოვნე. მაგრამ მერე ვიფიქრე, რომ ამ წიგნმა რაღაც განმაცდევინა, რაც იქამდე არ განმეცადა: შეგიძლიათ ამ გრძნობას პირობითად სიყვარული დაარქვათ. ეს იყო სრულიად ახალი გამოცდილება, რომელსაც ქართულში სამართლიანად ქვია ენით აღუწერელი (აღუწერელი არაა მაგრამ ამის აღწერით ისედაც გაგრძელებულ სიტყვას აღარ გავაგრძელებ). უფრო მოგვიანებით, როდესაც მამარდაშვილი წავიკითხე, რომელიც ამ მექანიზმს აღწერს ფილოსოფიის ენაზე (სიყვარულისას არა, შეყვარების ან რაიმეს შეგრძნების ან ფიქრის შესაძლებლობის და ამას მეტაფიზიკურ აპოსტიერიორის არქმევს), გავიგე, რომ ნებისმიერი განცდა (და სხვათა შორის ფიქრიც) რაღაც არხებით მოძრაობს, რომელსაც პირველი შთაბეჭდილება ჭრის (ეს შთაბეჭდილება შეიძლება ადამიანი იყოს, შეიძლება წიგნი, შეიძლება ხე და კიდევ ათასი რამ) და რომ ეს პირველი შთაბეჭდილება აპრიორული იქნება ყოველი შემდეგი შთაბეჭდილებისათვის.

საბჭოთა კავშირის ისტორიის წიგნებში თავის დროზე ეწერა, რომ ორი რუსეთი არსებობდა. ერთი იყო ნიკოლოზ I-ის, ევროპის ჟანდარმის რუსეთი, მეორე კი "პროგრესული", დეკაბრისტების რუსეთი. ეს დიქოტომია მერე ჩვენებმაც აიტაცეს, ოღონდ უკვე იმის საჩვენებლად, რომ რუსეთი ორი არ არის არამედ ერთია (აი სწორედ ის, რომელიც ნიკოლოზ I-ის ტრადიციას აგრძელებს). არ ვარ დარწმუნებული, რომ ვინმე რამენაირად დეკაბრისტების ტრადიციას აგრძელებდეს, მაგრამ მგონია რომ რუსეთი არც ერთია და არც ორი. არც ის მგონია, რომ "ხალხთა მეგობრობა" ან მით-უმეტეს ძმობა, ბიძაშვილობა, მამიდაშვილობა დაშ. არსებობს. მაგრამ მგონია, რომ ყოველთვის არსებობს ადამიანების ურთიერთობის შესაძლებლობა. აი რას წერს რედიარდ კიპლინგი ამ თემაზედ:

OH, East is East, and West is West, and never the twain shall meet,

Till Earth and Sky stand presently at God’s great Judgment Seat;

But there is neither East nor West, Border, nor Breed, nor Birth,

When two strong men stand face to face, tho’ they come from the ends of the earth!

ჩვენს ურა-პატრიოტებს და რუსოფობებს ვაჟა-ფშაველას გადაკითხვასაც ვურჩევდი, რომელსაც ისინი ძირითადად არასრორად გაგებული სტატიის "პატიორიტიზმი და კოსმოპოლიტიზმი" საციტირებლად მიადგებიან ხოლმე.

ერთ-ერთი პირველი მოსკოვური შთაბეჭდილება მეტრო იყო. არა მგონია, ორიგინალური იყოს აზრი, რომ პროლეტარული ტრანსპორტის ასე "რასკოშნად" გაფორმება მხოლოდ პროლეტარული სახელმწიფოს მესვეურებს მოუვიდოდათ აზრად. შთამბეჭდავი იყო არა მარტო მეტროს არქიტექტურა, არამედ ხმა, რომელიც არასოდეს ჩუმდებოდა. ეს ხმა ეუბნებოდა მგზავრებს, რომ უნდა იდგნენ ესკალატორის მარჯვენა მხარეს, რომ უნდა გაატარონ სხვა მგზავრები, რომ მტეროში მგზავრობისას უნდა დაუთმონ ადგილი მოხუცებს, ინვალიდებს, ფეხმძიმე ქალებს და ბავშვიან დედებს. მოკლედ, საბჭოთა ეპოქის ცოცხალი რელიქტი. აგრესიული აკუსტიკური რეკლამა საერთოდ ხშირია მოსკოვში და დიდი იმედი მაქვს, ჩვენი პიარის და სარეკლამო ფრონტის არწივები ამ იდეას არ აიტაცებდენ. კიდევ უფრო განსაცვიფრებელი იყო პლაკატები მეტროში, რომელიც პელევინის რომანის ილუსტრაციას უფრო ჰგავდა ვიდრე სინამდვილეს. ერთ-ერთი და ყველაზე მაგარი იხ. აქვე.

ბოლო დღეს, გამოფრენამდე, წავედით "ვინზავოდში", ძველ ღვინის ქარხანაში, რომელიც ახლა თანამედროვე კულტურის ცენტრად არის გადაკეთებული. (ბერლინში, ჩემი სახლიდან ხუთი წუთის სავალზე არის ასეთი "კულტურის ლუდსახარში", ყოფილი ლუდის ქარხანა სადაც ახლა მაღაზიები, თეატრი და რამდენიმე გალერეაა, ნოემბრის ბოლოს კი საშობაო ბაზრობაც იმართება ხოლმე (გლიუვაინით და როსტბრატვურსტით). თანამედროვე ხელოვნება იმპერიულ ქალაქებში თავს ცოტა უხერხულად გრძნობს ხოლმე (ასე იყო ვენაში და ასე იყო მოსკოვშიც) - მთლად თავის ადგილას ვერ არის. ვერ ვიტყვი, რომ რაიმე განსაკუთრებული ვნახე. უკრაინელი მხატვრის ალექსანდრ როიტბურდის გამოფენა, (http://www.guelman.ru/gallery/moscow/roitburd/) რომელმაც კარავაჯო ერთობ თავისებურად აითვისა და რუსი მხატვრის ნალბის (ბუგაშევის) ძალიან საინტერესო ნახატები (http://www.winzavod.ru/sobitie/328). იქვე იყო ყველაზე კარგი კაფე, რომელიც მოსკოვში ვნახე (ბევრი არ მინახავს, ამიტომ სანდო წყაროდ ვერ გამოვდგები), რომელსაც სახელად ერქვა "წურწუმკაფე" (არ ვიცი, მფლობელი წურწუმია თუ იყო გვარად). ჰოდა ამ კაფეში არის მშვენიერი ჩაი, სხვათა შორის ფეიხოათი (фейхуевый чай). მოკლედ, რუსეთი ბევრ სხვადასხვა დროში იმყოფება ერთდროულად (არქიტექტურას ეს მშვენივრად ეტყობა, თანამედროვეს განსაკუთრებით), ხოდა ამ დროთაგან თანამედროვე ხელოვნება ჯერ ვერ არის ისეთი თანამედროვე, როგორც ვთქვათ ნიუ იორკში, ბერლინში ან ლონდონში.

წინა დღეს საღამოს კი დიმა მამულიას ფილმზე ვიყავით "კინოს სახლში". დიდი დარბაზი, რომელიც დაახლოებით ჩვენი ფილარმონიისხელაა, სავსე იყო. ფილმის შესახებ ალბათ ცალკე დავწერ, ახლა კი იმას ვიტყვი, რომ ქართველი კონომცოდნეების რეაქციამ გამაკვირვა. ჯერ ერთი, ვერაფრით გავიგე, რანაირად განიცდის ეს ფილმი რუსული კინოს გავლენას (იმას რომ თავი დავანებოთ, რომ გაუგებარია, რატომ არის ეს თავისთავად ცუდი). ლოგიკა დაახლოებით ასეთი იყო: დიმა მამულია მოსკოვში ცხოვრობს, შესაბამისად ფილმი რუსულ გავლენას განიცდის. მოკლედ ძალიან რბილად რომ ვთქვა თან ძალიან უნდა გინდოდეს და თან ფანტაზიის დიდი უნარი უნდა გქონდეს, ამ ფილმში ტარკოვსკის კვალი რომ დაინახო. კიდევ იმან გამაკვირვა, რომ ფილმი თითქოს მონოტონურია. ფილმში გრძელი კადრი ბევრია, მაგრამ ეს სულაც არ ქმნის მონოტონურობას - პირიქით, ფილმს ძალიან გამოკვეთილი რიტმი აქვს და ამ რიტმით თუ რამეს ჰგავს, ეს უფრო ლექსი იქნება (ვიზუალური "რითმაც" ძალიან ბევრია). კიდევ იმან გამაკვირვა, რომ ქართველ კინომცოდნეებს ამ ფილმში მორალი მოელანდათ. რაიმე ერთი კონკრეტული დასკვნის გამოტანის საშუალებას დიმას ფილმი არ იძლევა (სრულიად გაცნობიერებულად).

ფილმი ტაჯიკ გლეხ ალიზეა, რომელიც მოსკოვში ჩამოდის 10 წლის შვილთან ერთად თავისი ცოლის საძებლენად. ცოლს მხოლოდ მაშინ იპოვის, როდესაც შვილი მოუკვდება. სიუჟეტი მოკლე და მარტივია, ამიტომ მიხვდებით. რომ ფილმის მიზანი სულაც არ არის ამბის მოყოლა. რა ძალა აიძულებს ალის მიატოვოს ყველაფერი და სრულიად ობსესიურად ეძებოს ცოლი უცხო ქალაქში, რომლის არც ენა იცის, არც წესი და არც ადათი? ცოლის პოვნა ალისთვის გარეგნულად არაფერს არ ცვლის, ის ისევე "უემოციოა", როგორც მთელი ფილმის განმავლობაში: ჩინურ ბორდელში და მორგში, მაშინ, როცა შვილი მოუკვდება და მაშინაც, როდესაც შვილის სიკვდილის "საფასურს" 15 000 მანეთს აიღებს. ბოლო სცენა, როდესაც ალი და მისი ცოლი მანქანით მიდიან, რამდენიმე წუთი გრძელდება. არცერთი ხმას არ იღებს, მაყურებელი მარტო სახეებს ხედავს და "ხედავს" რაღაც დიალოგს, რომლის შინაარსი არ ესმის და ალბათ ვერც გაიგებს. ისევე როგორც არ ესმის რა ხდება ფილმში ან რატომ ხდება ის რაც ხდება. დიმას ფილმიდან საერთოდ ვერ გაიგებ რაღაცას, რასაც შეიძლება ცოდნა დაერქვას ინფორმაციულობის თვალსაზრისით. (ზუსტად ისევე, როგორც, ვთქვათ, უაზრობაა "ინფორმაციულობა" მოთხოვო ლექსს. ინფორმაციის გადაცემისთვის უფრო მარტივი საშუალებები არსებობს). სამაგიეროდ დიმას ფილმისაგან მიიღებ შთაბეჭდილებას. (ისევ მამარდაშვილს რომ დავუბრუნდე, შთაბეჭდილება არ არის ემოციური რამ, ის ისეთი რამაა, სადაც ემოციური და ინტელექტუალური ერთმანეთისაგან რთულად იმიჯნება). ალის ცოლთან შეხვედრა, , რომელსაც შესანიშნავად თამაშობს მითრა ზაჰედი, ისევე როგორც სიკვდილის ნიშნები, რომლებიც ალის გზად ხვდება, ხსნის სივრცეს, რომელიც არა მარტო ფილმის, არამედ ნებისმიერი ემპირიული რეალობის გარეთაა (და რომელსაც ფილმში ვერ აჩვენებ). მე ისე მგონია, რომ ამ პოეტური (არა მეტაფორულად, არამედ პირდაპირი მნიშვნელობით, ლექსის სტურქტურაზე აწყობას ვგულისხმობ) ფილმის სიკარგე სწორედ ამ მეტაფიზიკური განცდის ან შთაბეჭდილების შესაძლებლობაშია. მოკლედ, ნამდვილად არ მინახავს იმდენი ფილმი, რამდენიც ქართველ კინომცოდნეებს (და მათ რუს კოლეგებს), თუმცა კი საკმარისად ბევრი მინახავს იმისათვის, რომ ვთქვა, რომ დიმა მამულია ახალ კინოს ეძებს, და ისიც მგონია, რომ იპოვა კიდევაც.

მოსკოველები ჩვეულებრივი ხალხია. ქუჩაში ვინმეს რომ გააჩერებ და ჰკითხავ აქა და აქ როგორ წავიდეო, მიგასწავლის. (მართალია შეიძლება შეცდომით სხვაგან გაგიშვას, მაგრამ დახმარება უნდა). ისე დაემთხვა, რომ ქალაქში საბოდიალოდ მე და გიორგი სწორედ მაშინ გამოვედით, როდესაც ნაციონალისტების შეკრება იყო დაგეგმილი. წითელი მოედანი გადაკეტილი იყო, ქუჩაში ძალიან ბევრი მილიცია და ომონი იდგა. ჩემმა ცოლმა მესიჯი მომწერა, მაინც და მაინც მანეჟის მოედანზე ნუ წახვალთო. რახან მოსკოვის ტოპოგრაფიაში მეც და გიორგიც მთლად კარგად ვერ ვერკვეოდით (იმ წითელ მოედანზეც კითხვა-კითხვით მივედით და არც რუქა გვქონდა), არ იყო გასაკვირი, რომ ზუსტად მანეჟის მოედანზე აღმოვჩნდით. მეტროში რომ ჩავდიოდით, ჩვენს წინ ჩავიდა პატარა ბიჭების ჯგუფი, რომლებიც ჩაცმულობით სპარკატის გულშემტაკივრებს ჰგავდნენ. ერთ-ერთ ამომავალ შავგვრემან ბიჭს რაღაც უთხრეს თუ ხელი გაჰკრეს. ისიც რუსი აღმოჩნდა, გამოეკიდა და ზუსტად ჩემს ცხვირწინ სპარტაკის გულშემატკივარს ერთი გემრიელი ალიყური უთავაზა. ერთი-ორი მისცხეს ერთმანეთს სანამ მილიციამ არ გააშველა და მერე ორივე არ წაიყვანა. ჩვენ კი მშვიდობით გავაგრძელეთ გზა კინოს სახლისაკენ.

არ ვიცი როგორი მომავალი ექნება ამ ქალაქს და ქვეყანას. მას აქვს იმის პოტენციალიც, რომ გახდეს რუსულის და "დასავლურის" ნაზავი, როგორიც ნაბოკოვს აქვს აღწერილი "ადა"-ში,

(Иван Чуйков, Виды Москвы)
აქვს იმის შანსიც რომ დარჩეს იმად, რასაც იგივე ნაბოკოვი "ტატარიას" ეძახის. მაინც მგონია, რომ იმას, რასაც ჩვენ "პუტინის" რუსეთს ვეძახით, ჩემი შთაბეჭდილებით მაინცა და მაინც დიდი მომავალი არ აქვს, იმიტომ რომ ამას ადმინისტრატიული რესურსის ისეთი ძალისხმევა სჭირდება, რომელიც დიდხანს ვერ გასტანს. ისიც მგონია, რომ ქართველებს და რუსებს ერთმანეთთან ნორმალური ურთიერთობა მაშინ ექნებათ, როდესაც ამ ურთიერთოებაში არც დადებითი და არც უარყოფითი კუთხით განსაკუთრებულს ვერაფერს დაინახავენ და ერთმანეთისთვის ჩვეულებრივი უცხოები იქნებიან და მხოლოდ ამ უცხოობიდან გამომდინარე შეძლებენ ერთმანეთის აღიარებას.

რა შეიძლება ადამიანმა გააკეთო მოსკოვში როცა არ იცი რა უნდა გააკეთო? ჩემი იდეები, როგორც მიხვდით, ლიტერატურით და კინოთი იკვებება, ამიტომ გიორგის შევთავაზე გვეყიდა არყაი და მოსკოვიდან პეტუშკებამდე გვემგზავრა. გასაგებია რომ ეს იდეა, ისევე როგორც პატრიარქის ტბორებზე წასვლისა ბანალურია. ცხადია ისიც, რომ ეს იქნებოდა ჩვეულებრივი მატარებელში ჯდომა და არყის სმა, მეტი არაფერი. ისიც ვთქვი, რომ ქვეყნის სახელი არასოდეს ემთხვევა სახელის ქვეყანას. მაგრამ ის "გამოგონება", რომელიც ქვეყნის სახელშია დამალული ყოველთვის მატყუარა არ იქნება. უფრო სწორად მატყუარა არ იქნება, თუ ამ სახელს შენთვითონ გამოიგონებ და ყველა დანარჩენ შემთხვევაში იქნება "ტყული". ამ მხრივ, ყველა ქალაქი ერთი გამოგონილი ქვეყნის ცვლადი ფასადია, რომელიც მხოლოდ შენ (ანუ მე) გეკუთვნის. მაგრამ ამავდროულად ამ შენს ქვეყანაში შეგიძლია ტურისტი იყო, ოღონდ ცოტა სხვა გაგებით: ტურისტი იმისი ტურისტია, ბანალობები აკეთოს და უცნობ ქალაქში ნაცნობი მარშრუტებით იაროს. მაგრამ ტურისტი ყოველთვის არ არის ტურისტი და მამარდაშვილის კონფერენციის, დიმასთან და ანდრესთან გრძელი საუბრების და დიმას ფილმის მერე ვიფიქრე, რომ ნაცნობ გზაზეც ჯობია ისე იარო როგორც უცნობზე, თუ საერთოდ გინდა რამე გაიგო და განიცადო.

დასასრული ნამეტნავად პათეტიკური რომ არ გამომივიდეს, იმასაც ვიტყვი, რომ "ფალანსტერში" (მოსკოვში იქოურებს თქმით ერთადერთი "ინტელექტუალური" წიგნების მაღაზიაა, რომელიც მე და გიორგიმ გავძარცვეთ) სხვათა შორის ვიყიდე პელევინის ახალი რომანი, რომელიც ამასობაში წავკითხე კიდეც და შიგნით წავაწყდი ასეთ ფრაზას: "Монархия, Семен, оставила нам собор Василия Блаженного. А нынешний уклад оставит в лучшем случае бложок Василия Заборного." ნუ მიიჩნევდ მას მაინცა და მაინც მონარქიის აპოლოგიად, არამედ ჩათვალეთ ამ ბლოგის ეპიგრაფად.








.

ვიკილიკსის კოდი

დარწმუნებული ვარ, „ვიკილიკს“-ს რუსი დიპლომატების მიმოწერა რომ გამოექვეყნებინა, ასანჟი ვახტანგ გორგასლის I ხარისხის ორდენის კავალერი და საქართველოს ეროვნული გმირი გახდებოდა, მიიღებდა თბილისის საპატიო მოქალაქეობას და საჩუქრად აგარაკს სადმე შავი ზღვის სანაპიროზე. ქართული გადმოსახედიდან მისი პრობლემა ის იყო, რომ „წმინდა ძროხაზე“ წაუცდა ხელი.

თავიდანვე ვიტყვი, რომ „ვიკილიკსის“ დამაარსებლის ფსიქოლოგიური პორტრეტი, მისი ჰეროიზაცია ან დემონიზაცია (ორივე ერთი მედლის ორი მხარეა) არ მაინტერესებს. ნაკლებად მაინტერესებს „ვიკილიკს“-ზე გამოქვეყნებული ინფორმაციის „ინფორმაციული ღირებულებაც“. აბა, რაღა გავიგეთ „ვიკილიკს“-იდან? ჩემი აზრით, „ვიკილიკზ“-მა, უფრო სწორად კი რეაქციებმა ამ ორგანიზაციის არსებობაზე რამდენიმე პრინციპული საკითხი გამოაჩინა, რომელიც იქამდე ჩანდა, მაგრამ არა ამ მასშტაბით.

აღმოჩნდა, რომ ნორმალურია, როდესაც სახელმწიფო ყიდულობს მოპარულ საბანკო მონაცემებს გადასახადებისგან თავის ამრიდებელთა დასასჯელად. აღმოჩნდა, რომ ნორმალურია, როდესაც სპეცსამსახურები კითხულობენ მოქალაქეების პირად მიმოწერას, უსმენენ მათ სატელეფონო საუბრებს და შემდეგ, კომპრომიტირების მიზნით ამ მიმოწერის ან საუბრების რამე ნაწყვეტს აქვეყნებენ. აღმოჩნდა, რომ ნორმალურია, როდესაც ერთი სახელმწიფოს დიპლომატიური ან სპეციალური სამსახურის მეორე სახელმწიფოს ამა თუ იმ ფორმით საიდუმლო ინფორმაციას პარავს. მის ჯაშუშებს მოწინააღმდეგე ქვეყანას დაუბრუნებენ და ინციდენტი მეტად თუ ნაკლებად ამით იწურება. ასეთი დამოკიდებულება გვიჩვენებს, რომ სახელმწიფო უპირობო სიკეთედ არის მიჩნეული, ყველაფერი, რაც სახელმწიფო სახელით კეთდება კარგია და „ლეგიტიმურია“. მაგრამ აღმოჩნდა, რომ არანორმალურია, („შეასძლოდ კრიმინალურია“, როგორც გვითხრა საქ. უშიშროების საბჭოს ახლადდანიშნულმა მდივანმა და ამით იურიდიული აზრი აქამდე დაუპრყრობელ სიმაღლეებზე აიყვანა) თუ იგივეს გააკეთებს ერთი ადამიანი ან ადამიანების ჯგუფი, რომლებიც არცერთი სახელმწიფოს ინტერესით ზურგგამაგრებული არ არიან.

რა გააკეთა „ვიკილიკსმა“? ამ ორგანიზაციამ სიტუაცია შემოაბრუნა, და ინფორმაცია, რომელსაც სახელმწიფო ასე თუ ისე ასაიდუმლოებს, მოქალაქეებითსათვის გახადა ხელმისაწვდომი. ჩემი აზრით მნიშვნელოვანი იყო არა პასუხები, რომელიც „ვიკილიკსმა“ გასცა ამა თუ იმ შეკითხვაზე, არამედ შეკითხვები, რომლებიც გაჩნდა, ან აქტუალური გახდა „ვიკილიკს“-ის მიერ გასაიდუმლოებული მიმოწერის გამოქვენყნების შემდეგ. ეს შეკითხვებია: რამდენად თავისუფალია თავისუფალი სამყარო? სად გადის სიტყვის და გამოხატვის თავისუფლების საზღვარი? არის თუ არა სახელმწიფო უპირობო სიკეთე?

„ვიკილიკსი“ არა იმდენად რომელიმე კონკრეტულ საიდუმლოებას შეეხო, (რომელიც შეიძლებოდა ექსპერტებისა და სპეცსამსახურებისათვის ისედაც ცნობილი ყოფილიყო), არამედ იმას, რასაც ძველ რომში „arcana imperii“-ს, მმართველობის საიდუმლოს ეძახდნენ (და უპირისპირდნენ res publica-ს, საზოგადო საქმეს). ეს არის პოლიტიკის, ან სახელმწიფოს ფუნქციონირების ის ნაწილი, რომელიც საზოგადოებრიობის გარეშე, დახურულ კარს მიღმა ხორციელდება. (ის სიცარიელე, ან თუ გინდათ ფიქცია, რომელსაც სახელმწიფო ეფუძნება). ეს „საკრალური“ სფერო თანამედროვე სახელმწიფოებში პრემოდერნული სახელმწიფოს გადმონაშთია და შესაბამისად თავისუფალი, დემოკრატიული სახელმწიფოს მთავარი საფრთხე. ავტოკრატიის ბოლო ფორპოსტი დემოკრატიაში იმიტომ, რომ ყოველთვის შეიცავს იმ ბიურაკრიტუილი აპარატების უფრო მეტი ავტონომიზაციის საშუალებას, რომლების ხელშიც საზოგადოებისათვის გაუმჭვირვალე „საიდუმლო პოლიტიკის“ გატარებაა. ეს არის ის ნაცრისფერი ზონა ან წერტილი, სადაც იშლება განსხვავება დემოკრატიასა და ავტოკრატიას შორის. აღმოჩნდა, რომ სიტყვის თავისუფლების საზღვარი (ზოგიერთებისათვის) სწორედ იქ გადის, სადაც ის „arcana imperii“-ს ეჯახება. რომ ჩვენ, მოქალაქეებს, ყველაფრის თქმა შეგვიძლია, გარდა „გამოუთქმელის“, იმისი, რასაც ჩვენს მიერვე დაქირავებული მოხელეები ჩვენივე ინტერესში ჩვენვე გვისაიდუმლოებენ.

ვიღაცა იტყვის, რა დროს იმის კითხვაა, რამდენად თავისუფალია თავისუფალი სამყარო, როდესაც აგერ მაგალითად ჩრდილოეთ კორეა გვყავსო (რომელსაც ამ თავისუფალი სამყაროს ლიდერობის ერთ-ერთი კანდიდატი სამხრეთ კორეისაგან ვერ ასხვავებს). მაგრამ თუ ჩვენ ჩვენი თავი თავისუფალი სამყაროს ნაწილად, თავისუფალ მოქალაქეებად და თავისუფალ მოაზროვნეებად მიგვაჩნია, ჩვენი შეკითხვებისათვის და ჩვენი აზროვნებისათვის დახურული ზონები არ უნდა არსებობდეს.