Thursday 6 August 2009

Denkmalkultur in Georgien


1. Das koloniale Ordnungsbild

1811 – zehn Jahre nachdem das expandierende russische Imperium das ostgeorgische

Königreich annektierte – wurde Philipp Paulucci (1779–1849), ein italienischer Marquis

in russischen Diensten, zum Befehlshaber in Georgien ernannt. Beim Besuch der Kathedrale

in Mc’xet’a, der alten Hauptstadt Georgiens, war er entsetzt über den Zustand der

georgischen Königsgräber. Die schlichten Grabplatten georgischer Könige empfand der

an Renaissancegräber gewöhnte Italiener Paulucci als verwahrlost (Abb. 1). Die monarchische

Grabkultur folgte in Georgien bis zum Ende des 18. Jahrhunderts den byzantinischen

Vorbildern: Die Könige wurden entweder in den von Monarchen gestifteten Klöstern

oder in der Kathedrale von Svetic’xoveli, der ‚sakralen‘ Hauptstadt Georgiens,

beigesetzt. Die Vollplastik war nach der orthodoxen Tradition weder innerhalb noch außerhalb

des kirchlichen Raums zugelassen.

Pauluccis Interesse für Ruhestätten erschöpfte sich aber nicht in der Kritik an den Königsgräbern.

Er ließ einen seiner Vorgänger, den in Baku gefallenen russischen Befehlshaber

Cicianov, einen gebürtigen georgischen Fürsten, aus Baku nach Mc’xet’a umbetten und

ihm in der Kathedrale von Svetic’xoveli ein Grabmal errichten. Damit begründete Paulucci

kulturelle Praktiken, die in Georgien eine ungeheuere Popularität erhalten sollten – die

postume Leichentranslation, die Errichtung von Grabdenkmälern und damit die Denkmalkultur

überhaupt.

Das nicht mehr erhaltene Grab Cicianovs ist in mehrerer Hinsicht aufschlussreich:

Erstens wurde damit die Tradition der Verehrung von Helden und Märtyrern der Kaukasuskolonisation

gestiftet. Zweitens bedeutete diese Umbettung, dass die ehemalige Ruhestätte

georgischer Könige nun durch einen Repräsentanten der russischen imperialen

Macht besetzt wurde. Schließlich begann mit diesem Grabmal die Umgestaltung des

öffentlichen Raums – eine Transformation, die sowohl die Löschung alter Bilder als auch

die Einführung neuer Formen visueller Repräsentation einschloss. Kurz darauf ordnete

die russische Regierung die Übermalung der georgischen Kirchenräume an, wodurch die

meisten mittelalterlichen Fresken vernichtet wurden. Da Georgien ebenso wie Russland

ein orthodoxes Land war, hatte diese Übermalung aber keinen religiösen Hintergrund, es

handelte sich vielmehr um eine koloniale Strategie, die auf die Löschung des visuellen

Gedächtnisses abzielte.

Die Einführung der Vollplastik im Kirchenraum, dem zentralen Ort öffentlicher Versammlungen

in Georgien bis zum Ende des 18. Jahrhunderts, und später auch auf öffentlichen

Plätzen, lässt sich also im Kontext einer kolonialen Reform des öffentlichen Raums

betrachten, die sich gleichzeitig säkularer Formen der Erinnerung und der Repräsentation

bediente. Das erste Denkmal von Tbilissi, die Statue des kaiserlichen Statthalters,

Fürst Michail Voroncov (1866) (Abb. 2), die nach der Revolution demontiert wurde, sollte

eine neue Bilderordnung repräsentieren, die ihrerseits Zeichen einer neuen politischen

und gesellschaftlichen Ordnung war; aber gleichzeitig hatte es die Unwandelbarkeit und

Unvergänglichkeit dieser neuen Ordnung zu repräsentieren.

  

Zugespitzt lässt sich folgende These formulieren: Das Denkmal

als eine imperiale Repräsentation ersetzt in seinem Status als Ordnungsbild

bzw. Bild der bestehenden Ordnung das christliche Kultbild.

Denn wenn man die Bilderordnung als eine Zirkulation

der Bilder in einer Gesellschaft auffasst, die bestimmten (geschriebenen

oder ungeschriebenen) Regeln unterworfen ist,

dann kann man das Ordnungsbild einerseits als eine ‚Leitgattung‘ der visuellen Ordnung,

andererseits aber auch als eine bildliche Repräsentation dieser Ordnung bzw. des Nomos

(Carl Schmitt) einer Gesellschaft verstehen.

2. Das Mutter-Georgiens-Denkmal

Das Mutter-Georgiens-Denkmal von Elguja Amašukeli (1928-2002) wurde 1958 aus Anlass

des 1500-jährigen Jubiläums der Stadt Tbilissi errichtet und avancierte bald zu einem

zentralen Symbol nicht nur der Stadt, sondern des ganzen Landes (Bild 3). 1963 wurde die

ursprüngliche Holzstatue durch eine 30 Meter große Aluminiumstatue ersetzt. Das Denkmal

steht auf einem hohen Hügel und ist von der ganzen Stadt aus zu sehen. Eine junge,

in die Nationaltracht gekleidete Frau hält in der rechten Hand das gesenkte Schwert, in

der linken die erhobene Schale mit Wein. In Reiseführern erfährt man, dass die Mutter

Georgiens mit der Weinschale die Freunde des Landes begrüße, Feinden aber mit dem

Schwert begegne. Die Interpretation des Denkmals ist aber komplexer. Das Mutter-Georgiens-

Denkmal ist gleichzeitig eine Affirmation und eine Negation des kolonialen Ordnungsbildes.

Im Lichte des kolonialen wie auch des nationalen Diskurses wird das Denkmal

wie ein Palimpsest mit mehreren Schichten gegenseitiger Überschreibungen aus den

letzten 200 Jahren kolonialer und nationaler Geschichte lesbar.

Die Repräsentation eines Landes durch eine Frau ist ein alter Topos, der bis in die Antike

und noch ältere Schöpfungsmythen zurückreicht. Während die Nation üblicherweise

als Jungfrau allegorisiert wird, wird in der georgischen Repräsentation der Nation

gerade das Mütterliche hervorgehoben. Die Mutter übernimmt symbolisch die Funktionen

sowohl der Verteidigung als auch der Begrüßung der Gäste, die in einer patriarchalen

Gesellschaft traditionellerweise tatsächlich dem Mann obliegen. Interpretiert man

das Denkmal von dem Standpunkt des russischen kolonialen Mythos her, so wird an

Stelle des abwesenden Vaters – so die Literaturwissenschaftlerin Susan Layton – der russische

Gigant mit seiner eisernen Hand imaginiert. Sowohl das gesenkte Schwert als auch

das gesenkte Haupt der Statue unterstreicht den unterwürfigen Status der Mutter.

3. Die Umschreibung des kolonialen Mythos in der georgischen

Literatur

Der russische koloniale Diskurs wird im georgischen Diskurs des Nationalen Mitte des

19. Jahrhunderts aufgegriffen und im Zuge eines langen Prozesses übersetzt und mehr

oder weniger in sein Gegenteil transformiert. Ist im kolonialen Diskurs der georgische

Vater gänzlich abwesend und aus der Narration ausgeschlossen, so erscheint er beispielsweise

in einem epischen Gedicht des georgischen Romantikers Grigol Orbeliani (1804–

1883) als ein Toter: „Der Trinkspruch oder das Nachtfest nach dem Krieg in der Nähe Jerewans“

ist wie eine Reihe von Trinksprüchen strukturiert, die festliche Tafel wird dabei

zum Ort der Erinnerung an die Vorfahren, die ihr Leben für die Glorie des Vaterlandes

gelassen haben. Das Gedicht hat jedoch einen problematischen Kontext: Zum einen ist es

die Nachdichtung eines Gedichts von Vasilij Žukovskij (1783–1852), „Ein Sänger im Lager

russischer Krieger“, der darin die Siege der russischen Armee rühmt. Zum anderen stehen

die georgischen Protagonisten des Orbeliani’schen Gedichts im Dienste der russischen

Armee. Diese doppelte Einschreibung in die koloniale Situation unterstreicht die Ambivalenz

der Erinnerung: Es geht sowohl um die glorreiche Vergangenheit als auch ums

Trauern über die Gegenwart, die durch das Grab des vorletzten georgischen Königs Irakli

II. (1720–1798) symbolisiert wird: „Der Ruhm“ Georgiens sei „mit ihm begraben“. Bei

Orbeliani wird noch die Unentschiedenheit zwischen Affirmation und Negation des kolonialen

Diskurses sichtbar. Die Vaterfigur wird aufgespalten: Einerseits liegt der „Ruhm

Georgiens“ im Grab, andererseits wird aber die verlorene Vaterfigur im russischen Zaren

Nikolaus I. wiedergefunden. Dieser solle Georgien „die alten Tage, die Tage des Ruhmes“

zurückbringen. Mit Blick auf das Gedicht Orbelianis wird die Schale, die die Mutter Georgiens

in der Hand hält, zu einem Symbol, das für ein Totenfest des Gedenkens an den toten

Vater steht. Nun kann im nächsten Schritt nicht nur die Schale, sondern auch das Schwert

noch einmal umgedeutet werden: Mit dem Schwert wird neben der Pathosformel der

Trauer auch die Pathosformel der Rache aktiv.Diese Verschiebung wird in Gedichten von

Ilia C ˇ avcˇ avaje (1837–1907), Dichter, Politikerund informeller Führer des georgischen

Risorgimento, sichtbar. In „Der Geist“erscheint der Vater ebenfalls als Toter, hat

aber den Ort seiner ewigen Ruhe verlassen:

„Immer und Ewig, Georgien, bin ich mit

Dir/Ich bin der unsterbliche Geist, der Dirimmer beistehet.“ 

Anders als bei Orbelianiwird der Geist des Vaters nicht nur betrauert, sondern er mahnt zur Rache. Ein Held soll wieder geboren werden, der durch seinen Opfertod das Vaterland befreit. Dem Tod dieses

Helden ist ein anderes Gedicht, „Die Mutter Georgiens“, gewidmet, das den signifikanten

Untertitel „Eine Szene aus der Zukunft“ trägt. In dieser Zukunft hat der Kampf um die

Befreiung des Kaukasus bereits begonnen. Die Mutter schickt ihren einzigen Sohn für den

Sieg des Vaterlandes in den Opfertod. „Für diesen Tag habe ich Dir, Vaterland, meinen

Sohn erzogen/habe ihm das Leben gegeben, damit er für Dich sterben kann“. Anlässlich

des Todes ihres Sohnes empfindet die Mutter nicht nur Trauer, sondern auch Seligkeit.

„Ich bin sowohl deine Mutter“ – sagt sie ihrem Sohn – „als auch Mutter Georgiens./Als

deine Mutter werde ich um deinen Tod trauern /Als Mutter Georgiens werde ich die Seligkeit

und den Ruhm erlangen“. Vor diesem Hintergrund kann man das Mutter-Georgiens-

Denkmal auch anders interpretieren: So steht der Mutter Georgiens nicht der Kolonialherr

zur Seite, sondern der tote Vater. Außerdem wird ein in die säkulare Sprache

übersetzter eschatologischer Kampf für die Freiheit deutlich, in dessen Zentrum der Tod

und die Auferstehung eines nationalen Messias stehen.

4. Das nationale Ordnungsbild


Das Mutter-Georgiens-Denkmal gehört in die Nähe zweier weiterer Denkmäler, die den

nationalen Diskurs weiterführen. Das Denkmal kidewaz daisrdebian (Sie werden noch erwachsen)

von Merab Berjenišvili (geb. 1929) (Abb. 4) stellt eine Frau mit zwei kleinen

Söhnen dar, die das übergroße Schwert halten. Das Denkmal lässt sich ebenfalls im Kontext

der C ˇ avcˇ avaje’schen Narration lesen, verweist aber explizit auf ein Volksgedicht: „Die

Wolfsjungen von Alget’i/werden noch erwachsen/sie werden nicht sterben/ohne

sich an dem Feind gerächt zu haben.“ Auchhier ist der Kampf in eine imaginierte Zukunft

verlagert, in der die Söhne an die Stelle des abwesenden Vaters treten sollen.

Das dritte Denkmal dieser Reihe ist dasvon dem Rodinschüler Iakob Nikolaje (1876–1951) geschaffene Grabdenkmal fürIlia C ˇ avcˇ avaje im Pantheon von Mt’acmindain Tbilissi (Abb. 5). Auf dem als „Das trauernde Georgien“ bekannten Grabdenkmal ist eine im Profil dargestellte Frau zu sehen,

die einen Lorbeerzweig in der Hand hält. 


Ein Lorbeerzweig in seiner pluralen Symbolik

des Friedens, der Unvergänglichkeit sowie des Triumphes wird hier zu einem Kommentar

zum C ˇ avcˇ avaje’schen Gedicht „Die Mutter Georgiens“. Einerseits trauert die Mutter um

ihren gefallenen Sohn, anderseits wird sein gewaltsamer Tod im Sinne des bereits zitierten

Gedichtes als Opfertod und damit auch als Triumph gedeutet.

Die Symbolik des Lorbeerzweigs wurde nach der Wende 1990 ein weiteres Mal aufgegriffen.

Kurz nach der Unabhängigkeitserklärung 1991 nahm der Bildhauer Amašukeli am

Mutter-Georgiens-Denkmal eine entscheidende Veränderung vor (Abb. 6). 


Die Mutter Georgiens

hat in dieser Neuauflage ihr zuvor demütig gesenktes Haupt erhoben, und kann

nun stolz in die Zukunft blicken. Darüber hinaus hat der Bildhauer ihr Haupt mit einem

Lorbeerkranz geschmückt. Der Lorbeer in seiner ambivalenten Symbolisierung des Todes

und des Triumphes ist zu einem eindeutigen Zeichen des Triumphes geworden. Der Lorbeerkranz

stellt zudem eine Verbindung zwischen Ilia C ˇ avcˇ avaje und der Mutter Georgiens

her.

Das Ilia C ˇ avcˇ avaje-Denkmal in Batumi (Abb. 7)


zeigt den thronenden Dichter, zwei weibliche

Figuren halten einen Lorbeerkranz über seinen Kopf. Der tote Dichter, den das Grabmal

als einen für das Vaterland gefallenen Sohn darstellt, wird hier als Triumphator, als

ein pater patriam repräsentiert. Die Mutter Georgiens wird damit zu einer Mutter des säkularisierten

gekreuzigten und auferstandenen Messias, des Retters des Vaterlandes transformiert.

Das Mutter-Georgiens-Denkmal ist als Antwort auf einen Machtanspruch und Anspruch

auf die unwandelbare Dauer lesbar, Ansprüche, die sowohl vom kolonialen Diskurs als

auch von der kolonialen Bildordnung erhoben wurden. Die Abwesenheit des männlichen

Protagonisten im kolonialen Diskurs wird im nationalen Diskurs in eine Abwesenheit

des Vaters konvertiert, der zunächst als tot und dann als auferstanden imaginiert wird. Im

Sujet der Auferstehung werden christliche Kategorien auf die politische Geschichte übertragen.

1801 wurde der Verlust der Unabhängigkeit mit Martyrium und Tod symbolisiert,

1990 ihre Wiedererlangung mit der Auferstehung. Die „Personifizierung“ des Landes wird

dabei zwischen der Vater- und Mutterfigur aufgespalten: In der nationalen Umdeutung

des kolonialen Diskurses repräsentiert die Mutter Georgiens den toten Vater, die beiden

Figuren werden aber nach der „Auferstehung“ amalgamiert und bilden eine Einheit. Die

christliche Kodierung der Auferstehung erlaubt es, die Wiedererlangung der Unabhängigkeit

als triumphales und zentrales Ereignis der georgischen Geschichte zu feiern.

Wenn im nationalen Diskurs des 19. Jahrhunderts der Kampf für die Freiheit in seiner

säkularisierten Form die Züge des zukünftigen eschatologischen Kampfes erhielt, so

scheint in der Neuauflage des Mutter-Georgiens-Denkmals sowie im Ilia Cˇavcˇ avaje-

Denkmal in Batumi diese Zukunft bereits eingetreten zu sein.

5. Das nationale Ordnungsbild und der Stalinkult

Was aber verbirgt sich hinter dieser neuen Ordnung? Das Mutter-Georgiens-Denkmal

versucht einerseits den Sieg im Kampf mit dem kolonialen Diskurs und Ordnungsbild zu

feiern, aber andererseits auch seinen eigenen, vom kolonialen Ordnungsbild geerbten

Machtanspruch zu postulieren. In historischer Perspektive wird dieser Machtanspruch in

der Stalinfigur sichtbar, die in das nationale Pantheon integriert wurde.

Die Zeitung Prawda bezeichnete Stalin am 12. April 1936 als den Vater aller Völker der

UdSSR und leitete damit den Stalinkult ein. Diese Erhebung Stalins zur Vaterfigur bedurfte

allerdings sowohl einer historischen Legitimation als auch der Mythologisierung

und Heroisierung. In Russland wurde Stalin in die imperiale Tradition eingeschrieben.

Der Kult des politischen Führers knüpfte an den Zaren Peter I. an, der 1721 neben dem

Titel des Kaisers auch zum pater patriam ausgerufen wurde. In Georgien dagegen wurde

Stalin in die Tradition der nationalen Narration Ilia C ˇ avcˇ avaje eingeschrieben und stellte

ihn damit implizit als den ersehnten nationalen Messias dar, der dem kleinen Vaterland

zu Weltruhm verhelfen sollte. Diese Einschreibung fand ihren symbolischen Ausdruck in

der Beisetzung von Ekaterine Jug˘ ašvili , der Mutter Stalins, im Pantheon von

Mt’acminda, dem Friedhof, der die prominentesten Figuren der georgischen Geschichte

des 19. und des 20. Jahrhunderts versammelt, unter anderen auch Ilia C ˇ avcˇ avaje. 


Interessanterweisewurde Stalins Mutter, anders als andere dort beigesetzte Protagonisten der

georgischen Sowjetgeschichte, nach dem Zerfall der UdSSR nicht umgebettet. Ihr Status

im säkularen Pantheon der georgischen Geschichte als Double der Mutter-Georgiens

wurde damit stillschweigend anerkannt. Das neue Ordnungsbild bedeutet somit auch die

implizite Affirmation des Stalinkultes.

6. Semantiken des Denkmalsturzes

Der Machtanspruch des neuen Ordnungsbildes hat aber noch zusätzliche Implikationen.

Die Auferstehungsmetapher hat neben einer starken christlichen Konnotation auch die

der Rückkehr eines Untoten, eines Revenants. Die Phantasmen, die mit der Rückkehr des

Denkmals als Revenant verbunden sind, werden in den Sujets des steinernen Gastes (etwa

im Sujet des Don Juan oder des Puškin’schen „Ehernen Reiters“, der die Machtansprüche

der Statue auf die Spitze treibt) sichtbar. In diesem Sujet kommt die Statue zurück, um die

erschütterte Ordnung, die sie repräsentiert, wiederherzustellen. Anders als in der christlichen

Auferstehungsmetapher wird in diesem Sujet nicht das Lebendig-, sondern das Totsein

akzentuiert. Dieses Totsein ist sakral kodiert und wird damit unantastbar. Die autoritäre

Autorität des Ordnungsbildes schützt die Ordnung, die es repräsentiert. Jeder, der die

Ruhe dieses Toten zu stören wagt, wird zu einem Grabschänder. Die Phantasmen der

Grabschändung und der mit ihr verwandten Praktik des Denkmalsturzes bekommen damit

die Implikation der Rebellion gegen den Machtanspruch des Ordnungsbildes.

Ein letztes Beispiel führt die historische Perspektive mit einer Menge theoretisch

möglicher, aber nicht immer realisierter Entwicklungsmöglichkeiten des Denkmalsujets

zusammen. In dem Film Die Reue (1987) von Tengiz Abulaje (1924–1994) wird der Diktator

Varlam Aravije, für den Lavrenti Beria, ein prominenter Vertreter des Stalinregimes,

das Vorbild abgibt, feierlich beigesetzt. In der Grabrede wird er als ein verdienter Staatsmann

gefeiert, jedoch gleich in der ersten Nacht nach der Beerdigung wieder ausgegraben.

Der anonyme Grabschänder subvertiert damit das Paradigma des Denkmals. Zum

einen wird die Heterotopie des Friedhofs (Foucault) in den ‚normalen‘ öffentlichen Raum

verlegt, wenn die Familie die Leiche vor dem Haus findet. Zum anderen wird die säkularisierte

Figur der Auferstehung, die in der nationalen Narration zum Zeichen des Triumphes

wird, anders ausgelegt, indem sie nicht auf das christliche Sujet der Auferstehung verweist,

sondern auf das mythologische Sujet der Rückkehr eines Untoten. Nach der erneuten

Beerdigung wird die Leiche wiederum ausgegraben. Diese Serie der Beerdigungen und

Exhumierungen dauert fort, bis eine Frau von der Polizei gefasst wird. Die Täterin ist die

Tochter eines Malers, der zusammen mit seiner Frau den Repressionen des Diktators

Varlam Arawije zum Opfer fiel. Der Gerichtsprozess der Leichenschänderin verwandelt

sich in einen Prozess gegen den toten Diktator und die Erinnerung an ihn. Der Enkel des

Diktators, der die Wahrheit nicht ertragen kann, nimmt sich das Leben, sein Sohn gräbt

schließlich eigenhändig seinen Vater aus und entsorgt die Leiche. Das Grab wird im Film

in seiner Funktion als Erinnerungsträger problematisiert. Der Akt der Leichenschändung

führt das Grab und das Denkmal ein weiteres Mal zusammen und zeigt das Grab nicht als

Träger der Erinnerung, sondern als Symbol der Verdrängung eines Verbrechens. Die

„erzwungene Erinnerung“, die den Anspruch erhebt, zum Gedächtnis in der von ihr vorgeschriebenen

Form zu werden, wird von der „alternativen“ Erinnerung in Frage gestellt.

Die Exhumierung der Leiche und ihre Platzierung im öffentlichen Raum persifliert das

Paradigma des Denkmals und lässt es als das erscheinen, was es eigentlich ist: die Ausstellung

eines toten Körpers, die den Anspruch erhebt, seine Macht über die Lebenden auszuüben.



7. 

Das semantische Feld des Grabes und des Denkmals als seiner metaphorischen Form impliziert

die Appellstruktur (W. Iser) des Denkmals, seinen Anspruch auf die als eine unwandelbare

Dauer verstandene „soziale Ewigkeit“. Gerade durch diese Appellstruktur ist

das Denkmal aber von dem sozialen Umfeld und letzten Endes von der Anerkennung abhängig.

Das im neuen Ordnungsbild sichtbar werdende Georgien repräsentiert durch die

gegenseitig substituierbaren Mutter- und Vater-Figuren eine neue Ordnung; und damit

auch eine bestimmte Sicht der nationalen Narration, die aber schnell in eine nationalistische

Narration umschlagen kann. Das gedächtnistheoretische Problem der Appellstruktur

des Denkmals gewinnt dadurch an neuer Aktualität. Wie jede Ordnung arbeitet auch

diese mit Inklusionen und Exklusionen, und als Erinnerung hängt sie ebenfalls mit Mechanismen

der Verschiebung, Verdichtung und Verdrängung zusammen. Damit wird das

neue Ordnungsbild zwar zu einem Symbol der Unabhängigkeit, allerdings einer Unabhängigkeit,

die nicht etwa mit der Freiheit von einer bestimmten und bestimmenden Vergangenheit

gleichzusetzen ist. Diese bestimmte und bestimmende Erinnerung, repräsentiert

durch die Figur des auferstandenen Vaters, wird zu einem non du père (Lacan) für

andere Erinnerungen, zu einem Verbot, das das Gesetz und die Ordnung der Erinnerung

diktiert. Die Erinnerung wird damit zu einem Gegenteil des Gedächtnisses, das die Totalität

aller Erinnerungen enthält. Ein Ordnungsbild symbolisiert aber nur eine Erinnerung,

die sich für das ganze Gedächtnis ausgibt. Damit wird das Denkmal zu einem Symbol einer

„erzwungenen Erinnerung“ par excellence.



Saturday 30 May 2009

ეკლესიური სახელმწიფო


Add Imageმიეცი კეისარს კეისრისა და ღმერთს ღმრთისა (მათე 22, 21)







საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქმა 28 მაისის განცხადებაში ხელისუფლებას სიტუაციის განმუხტვისაკენ მოუწოდა დიალოგის, ვადამდელი არჩევნების ან რაიმე სხვა გზით. 


პატრიარქის ეს განცხადება გაკეთდა იმ დროს, როდესაც საქართველოში დიდი ხნის შემდეგ პირველად - საკმაოდ ტურბულენტურად და თითქმის ყოველთვის უკიდურესად უხეში ფორმებით - მიმდინარეობს საჯარო დისკუსია იმის შესახებ, თუ როგორი უნდა იყოს ის სახელმწიფო, რომელშიც ჩვენ ვცხოვრობთ. ამ "დისკუსიას" დღეს კონფლიქტის ფორმა აქვს. კონფლიქტის "დისკუსიის" ენაზე გადმოთარგმნა ანალიტიკური ოპერაციაა, რომელიც რომელიმე მხარესთან პოლემიკას (ძველბერძნულად: მტრობას) კი არა, მისი არგუმენტების ლოგიკური იმპლიკაციების თვალსაზრისით გასინჯვას გულისხმობს. შეკითხვის დასმას, რა არის ამა თუ იმ პოზიციის ლოგიკური შედეგი საქართველოს "კონსტიტუციისათვის", მისი ფუნდამენტური წესრიგისათვის. 


ამ "კონსტიტუციასთან" (დაწერილი და დაუწერელი კანონებით) დაკავშირებით საზოგადოების სხვადასხვა ნაწილებს სხვადასხვა წარმოდგენები აქვს. ერთი ნაწილი მიიჩნევს, რომ საქართველო ევროპული სახელმწიფო უნდა გახდეს და იგივე ფუნდამენტს დაეფუძნოს, რომელზეც ევროკავშირია დაფუძნებული: დემოკრატიული სამართალწესრიგი, სამართლებრივი სახელმწიფო, ლიბერალური საბაზრო ეკონომიკა.  საზოგადოებაში არსებობს საწინააღმდეგო მოსაზრებაც, რომ საქართველოს სახელმწიფო  "ქართულ ფასეულობებზე" უნდა იყოს დაფუძნებული და ევროპულ მოდელს უარჰყოფს, როგორც ამ ფასეულობებისთვის უცხოს და დამღუპველს. ამ პოზიციებს სხვადასხვა აგენტები (არა საიდუმლო სამსახურების თანამშრომლების გაგებით) "წარმოადგენენ", პოლიტიკური პარტიები, არასამთავრობო ორგანიზაციები, ფორმალური და არაფორმალური (ანუ გაუფორმებელი) საზოგადოებრივი გაერთიანებები. ერთ-ერთი ასეთი აგენტია საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესიაც. ეკლესია, როგორც წესი უარყოფს, რომ ის პოლიტიკური პროცესების მონაწილეა, მაგრამ, როგორც ვხედავთ, ამ პროცესებში საკმაოდ აქტიურად არის  ჩართული. შევნიშნავ, რომ სრულიად ლეგიტიმურია, ეკლესიას ჰქონდეს თავისი წარმოდგენა ქვეყნის პოლიტიკურ ფორმაზე და მის ფასეულობით საფუძველზე, ისევე, როგორც სავსებით ლეგიტიმურია ამ წარმოდგენათა რეკონსტრუქცია და კრიტიკა. ასევე შევნიშნავ, რომ ჩემი აზრით, თანამედროვე სახელმწიფოში არავის, მათ შორის ეკლესიას, არ აქვს უფლება, მონოპოლია ჰქონდეს ჭეშმარიტებაზე და პოლიტიკურ პროცესში ეკლესიის ხმა მხოლოდ ერთ-ერთია და არავითარ შემთხვევაში ერთად-ერთი. მაშ როგორი სახელმწიფო უნდა ეკლესიას და რას აკეთებს ის თავისი წარმოდგენების განსახორციელებლად? ამ კითხვაზე რომ პასუხი გავცეთ, ჯერ ეკლესიისა და სახელმწიფოს ურთიერთობა უნდა განვიხილოთ.


ეკლესიისა და სახელმწიფოს დამოკიდებულების ისტორია საქართველოში დღემდე არ არის სათანადოდ შესწავლილი. ბუნებრივია, რომ ჩემს წერილში საკითხს ვერც ამომწურავად, ვერც სათანადო აკადემიურ დონეზე ვერ განვიხილავ. ამიტომ ეს წერილი უფრო "სადისკუსიო მასალაა".



I.

პირველ რიგში მოკლედ მიმოვიხილავ ეკლესიისა და სახელმწიფოს ურთიერთობას საქართველოს უახლეს ისტორიაში. 

80იანი წლების ბოლოს და 90იანი წლების დასაწყისში ეკლესიას "იდეოლოგიურ" სივრცეში სერიოზული კონკურენტი ჰყავდა - ზვიად გამსახურდია. საქართველოს პირველი პრეზიდენტის იდეოლოგიური დოქტრინა ჩამოყალიბებულია (საკმაოდ ეკლექტური ფორმით) ლექციაში "საქართველოს სულიერი მისია". ამ "ოპუსის" შეფასებას ახლა არ შევუდგები (იხ.  ჩემი და გიორგი მაისურაძის სტატია "დამოუკიდებლობის ფილოლოგემა" http://andronikashvili.blogspot.com/2008/10/blog-post_703.html). მხოლოდ აღვნიშნავ, რომ ეს ტექსტი საკრალურობის მატარებლად ქართველ ერს მიიჩნევს და არა ეკლესიას. შევარდნაძემ, ხელისუფლებაში მოსვლის შემდეგ, ლეგიტიმურობის დეფიციტის შევსება ეკლესიის მეშვეობით სცადა. სწორედ მისი დამსახურებაა ეკლესიის და სახელმწიფოს შორის საზღვრების მოშლა. შევარდნაძემ საპრეზიდენტო ფიცის სეკულარული ფორმა არ იკმარა და პრეზიდენტად სვეტიცხოვლის საკათედრო ტაძარში "ეკურთხა". ამგვარი "კურთხევა" არც კონსტიტუციური არც რელიგიური თვალსაზრისით გამართლებული არ არის - პრეზიდენტი არ არის მეფე რომ ეკლესიაში ტახტზე დაბრძანებული ეკურთხოს და დემოკრატიულად არჩეულ პრეზიდენტს არ სჭირდება "სარკალური ლეგიტიმაცია" - იშლება საზღვარი დემოკრატიასა (ლეგიტიმაციის წყარო ხალხია) და მონარქიას (ლეგიტიმაციის წყაროა ღმერთია) შორის. მეორე მნიშვნელოვანი ნაბიჯი, რომელიც შევარდანძის მმართველობის წლებში გადაიდგა, კონსტიტუციაში შეტანილი ცვლილება იყო. ეს შესწორება აღიარებს "ეკლესიის განსაკუთრებულ როლს საქართველოს ისტორიაში". რას უნდა ნიშნავდეს ეს "განსაკუთრებული როლი"? რითი განსხვავდებოდა ეს როლი ვთქვათ "თავად-აზნაურ-გლეხობის" (ნიკოლოზ ბარათაშვილის ფორმულა რომ მოვიშველიოთ) როლისაგან? ერთის მხრივ, ეს "განსაკუთრებული როლი", გარკვეულ წილად, გახდა საფუძველი ეკლესიასა და სახელმწიფოს შორის გაფორმებული საკონსტიტუციო შეთანხმებისა, რომელმაც "განსაკუთრებული ისტორიული როლის" აწმყოში კონვერტაცია მოახდინა - საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესია ერთადერთი ეკლესიაა საქართველოში, რომელსაც საჯარო სამართლის იურიდიული პირის სტატუსი აქვს. მეორეს მხრივ, კონსტიტუციაში ჩაწერილი ეს ფორმულა შეიძლება წავიკითხოთ როგორც პასუხი ზვიად გამსახურდიას "ერის სულიერ მისიაზე". ამ ფორმულის მიხედვით "სულიერი მისიის" მატარებელი ქართველი ერი კი არა ქართული მართლმადიდებელი ეკლესია გვევლინება. (ამ მისიის მითოლოგიურობაზე რომ არაფერი ვთქვათ). 

ეკლესიისა და სახელმწიფოს ურთიეთობა "ვარდების რევოლუციის" შემდეგ მნიშვნელოვნად შეიცვალა. ერთი შეხედვით, სააკაშვილმა  შევარდნაძის დროს დამკვიდრებული ტრადიცია წარმატებით გააგრძელა. გრძელდება ეკლესიის დაფინანსება ბიუჯეტიდან და ეკლესიის გავლენის ელექტორალური მიზნებით გამოყენების მცდელობები. გაგრძელდა "ორმაგი ლეგიტიმაციის" პრაქტიკა. მიუხედავად ამისა, სააკაშვილის მთავრობასა და ეკლესიას შორის ურთიერთობა ვერ არის ისეთი ჰარმონიული, როგორც შევარდნაძის მთავრობასა და ეკლესიას შორის იყო. მარტივი გამოსავალი იქნებოდა, ამის მიზეზი პიროვნულ სიმპატია- ანტიპატიებში გვეძებნა. ჩემი აზრით, ამ დაძაბულობის მთავარი მიზეზი იგივეა, რაც გამსახურდიას და მის მთავრობას და ეკლესიას შორის იყო: "ეროვნულ-მესიანური დისკურსის" კონტროლი. პოლიტიკური მესიანიზმის თვალსაზრისით სააკაშვილი სწორედ გამსახურდიას მემკვიდრეა, ამ მესიანურ სიუჟეტში კი მთავარი როლი არა ეკლესიას, არამედ სააკაშვილს და მის მთავრობას ენიჭება (იხ. ჩემი სტატიები "შემობრუნების წერტილი" http://andronikashvili.blogspot.com/2008/10/blog-post_4416.html და "ერთი ილუზიის ისტორია" http://andronikashvili.blogspot.com/2009/05/blog-post.html). 

სააკაშვილის მთავრობასა და ეკლესიას შორის დაძაბულობის გამოყენებას ოპოზიცია შეეცადა. 2006 წლიდან მოყოლებული, სხვადასხვა ოპოზიციური ალიანსების "იდეოლოგიური სტრატეგია" შეიცვალა. მარტივად რომ ვთქვათ, ფრაზა "ჩვენ უკეთესი დემოკრატები ვართ" შეცვალა ფრაზამ "ჩვენ უფრო ეროვნულები/ქრისტიანულები/ეკლესიურები" ვართ (ერთ-ერთ მაგალითად დავით გამყრელიძის წინასაარჩევნო კლიპიც გამოდგებოდა). დაიწყო გაუთავებელი ვიზიტები საპატრიარქოში და წმინდა სამების საკათედრო ტაძარში ამა თუ იმ პოლიტიკური გადაწყვეტილებისათვის კურთხევის მისაღებად. (ოპოზიციის ამ "სტრატეგიას" ხელისუფლებაც უმალ ანალოგიური "კონტრსტრატეგიით" გამოეხმაურა, ვგულისხმობ ეკლესიისათვის ავტომანქანების საჩუქრად გადაცემას და საბიუჯეტო სახსრების გამოყოფას, ანუ ეკლესიის "მოსყიდვის" პირდაპირ, მაგრამ არც თუ ისე წარმატებულ მცდელობას. ) ერთის მხრივ, ოპოზიციის ამგვარი "სტრატეგია" მის სრულ უპასუხისმგებლობას ნიშნავს იმ თვალსაზრისით, რომ ოპოზიციურ პარტიათა წარმომადგენლებს საკუთარ გადაწყვეტილებებზე პასუხისმგებლობის აღება არ შეუძლიათ და გამუდმებით სჭირდებათ ამ გადაწყვეტილებათა ლეგიტიმაცია. ამ შემთხვევაში ოპოზიცია შევარდნაძე-სააკაშვილის მოდელით მოქმედებს, ანუ ორმაგი ლეგიტიმაციის მოპოვებას ცდილობს. ლეგიტიმაციის ერთი წყარო "ხალხის ნებაა" (წაიკითხე: მიტინგზე შეკრებილი ხალხის). ოპოზიციას მაინც უჭირს საქართველოს მოსახლეობის უმრავლესობის სახელით ლაპარაკი - ეს მხოლოდ რეფერენდუმის, პლებისციტის ან არჩევნების საფუძველზეა შესაძლებელი. ლეგიტიმაციის მეორე წყარო კი "პატრიარქის კურთხევაა" - ამ შემთხვევაში ოპოზიცია არა ქართველი ერის, არამედ ქართველების სულიერი მამის ნებას ასრულებს. აქაც, ისევე, როგორც შევარდნაძის მიერ დამკვიდრებული "პრეზიდენტად კურთხევის" რიტუალის შემთხვევაში, ძირი ეთხრება დემოკრატიის საფუძვლებს. დემოკრატიულ სახელმწიფოში ლეგიტიმაციის ერთადერთი წყარო ხალხია. თუკი ჩვენ ლეგიტიმაციის სხვა წყაროს დავუშვებთ, მაშინ სახელმწიფო რომელშიც ჩვენ ვიცხოვრებთ, ვერც ფორმალური, ვერც შინაარსობრივი კრიტერიუმებით ვერ იქნება დემოკრატიული. ეკლესიასა და სახელმწიფოსთან ურთიერთობის თვალსაზრისით  - ამჯერად ძლიერი მოკავშირის გადმობირების გამო - ოპოზიცია მზად არის ხელისუფლებაში მოსვლის საფასურად ეკლესიას "იდეოლოგიური დისკურსის" ბატონ-პატრონობა დაუთმოს. ახლა კი დავფიქრდეთ იმაზე, თუ რა შედეგი შეიძლება მოჰყვეს მოვლენათა ასეთ განვითარებას. 


II. 

ეკლესიის, როგორც დამოუკიდებელი პოლიტიკური მოთამაშის ჩამოყალიბებას საქართველოს ისტორიაში ეკლესიის როლის მასშტაბური გადაწერის პროექტი ახლავს თან. კონსტიტუციაში ჩაწერილ "ეკლესიის განსაკუთრებულ როლს" შესაბამისი "გამყარება" სჭირდება. სანამ ამ საკითხზე ვისაუბრებდე, მცირე ისტორიულ ექსკურსს შემოგთავაზებთ.

კათოლიციზმისგან განსხვავებით, მართლმადიდებელ სამყაროში ეკლესია საერო ხელისუფლებას ემორჩილებოდა. უფრო სწორი იქნებოდა მეთქვა, რომ საერო და სასულიერო ხელისუფლების გაყოფა აღმოსავლეთ საქრისტიანოში არასოდეს ყოფილა ისეთი მკაცრი, როგორც დასავლეთ საქრისტიანოში. ძნელია, ბიზანტიაში საიმპერატორო ხელისუფლება "საეროდ" მოიხსენიო. იმპერატორი ბიზანტიურ პოლიტიკურ თეოლოგიაში ღმერთის "ცოცხალი ხატია" - ღმერთი კი "ზეციური იმპერატორი". ქართული პოლიტიკური თეოლოგია არა ეკლესიის წიაღში იქმნება, არამედ სამეფო კარზე - ამ მხრივ  "ქართლის ცხოვრების" კრებული ქართული პოლიტიკური თეოლოგიის ცენტრალური ტექსტია.  ქართულ პოლიტიკურ თეოლოგიაში სწორედ მეფეა საკრალური ისტორიის მთავარი მოქმედი პირი და სწორედ მეფეს აკისრია "მოქცევაი ქართლისაში" ნაწინასწარმეტყველები "ისტორიის აღსრულება"  - ქართლის მიწიერ სამოთხედ გადაქცევა. (ამგვარი ალუზიები მრავლადაა განსაკუთრებით დავითის ისტორიკოსთან, ბასილი ეზოსმოძღვართან და "ისტორიანი და აზმანი შარავანდედთანი"-ს ავტორთან) სარწმუნოების დამცველი ქართულ პოლიტიკურ თეოლოგიაში მეფეა და არა ეკლესია. ეკლესიის "განსაკუთრებულ როლზე" ქართლის ცხოვრებაში ბევრს ვერაფერს ვიპოვნით.  (ქართულ პოლიტიკურ თეოლოგიაზე იხ. ჩემი სტატია "ქართული პოლიტიკური თეოლოგიის მარტიროლოგიური პარადიგმა" http://andronikashvili.blogspot.com/2008/10/c.html).

1801 წლიდან მოყოლებული, როდესაც რუსეთის იმპერიამ ჯერ ქართლ-კახეთის სამეფო შეიერთა, შემდეგ კი საქართველოს დანარჩენი სამეფო-სამთავროებიც, კოლონიური ხელისუფლების ერთ-ერთი პრიველი ნაბიჯი ეკლესიის დამოუკიდებლობის გაუქმება გახდა. საქართველოს ეკლესიას რუსი ეგზარქოსი მართავდა და ეკლესია (ყოველ შემთხვევაში მისი ზედა ეშელონები) საქართველოში გამრუსებლურ პოლიტიკას ატარებდა. ქართველი ერის იდეა, რომელმაც ბაგრატიონთა დინასტიური მითი შეცვალა, სამოციანელთა ინტელექტუალური პროდუქტი იყო და სეკულარული პროექტი გახლდათ. მაშინაც კი, როდესაც ილია ჭავჭავაძე სარწმუნოებაზე საუბრობს, სარწმუმოება ეროვნულობასთან უფრო უნდა დავაკავშიროთ, ვიდრე ეკლესიასთან. ილია ჭავჭავაძის "პოლიტიკურ თეოლოგიაში" მეფეს ხალხი ანაცვლებს და სწორედ ის (და არა ეკლესია) არის სარწმუნოების, როგორც ქრისტიანული ისე "მამულის რელიგიის" მატარებელი. (იხ. ჩემი სტატია "მამულის დაბადება ლიტერატურის სულიდან" http://andronikashvili.blogspot.com/2008/10/blog-post_17.html) საქართველოს პირველი რესპუბლიკა - მიუხედავად მისი სოციალ-დემოკრატიული მთავრობისა და საქართველოს პირველ კონსტიტუციაში სოციალ-დემოკრატიული იდეების სიმრავლისა - სწორედ სამოციანელთა ინტელექტუალური ძალისხმევის წყალობით გახდა შესაძლებელი. 


1801 წლიდან მოყოლებული "პერესტროიკის" დრომდე საქართველოს მართლმადიდებელ ეკლესიას ქართული სახელმწიფოებრიობის ჩამოყალიბებაში, ისევე როგორც "ეროვნული დისკურსის" შექმნაში დიდი როლი არ შეუსრულებია. (საბჭოთა საქართველოში ეკლესიისა და სახელმწიფოს ურთიერთობის შესახებ იხ. გიორგი მაისურაძის სტატია "დახურული საზოგადოება და მისი დარაჯები http://www.facebook.com/note.php?note_id=58557262829). 1987 წელს საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქმა ილია II-მ ილია ჭავჭავაძე წმინდანად შერაცხა და ილია ჭავჭავაძე საეკლესიო ტრადიციაში ჩაწერა. ამით ეკლესია შეეცადა იმ "იდეოლოგიური ვაკუუმის" ამოვსებას, რომელიც მას ქართულ "ეროვნულ დისკურსში" 150-ზე მეტი წლის განმავლობაში ჰქონდა. სწორედ ეს თარიღი შეგვიძლია მივიჩნიოთ საქართველოს უახლეს ისტორიაში ეკლესიის დამოუკიდებელ პოლიტიკურ მოთამაშედ  ჩამოყალიბების თარიღად. კიდევ ერთხელ აღვნიშნავ, რომ დამოუკიდებელი პოლიტიკური აგენტის როლი ეკლესიას საქართველოს ისტორიაში არასოდეს შეუსრულებია. თუ საქართველოს სამეფოში ეკლესია და სახელმწიფო გაყოფილი არ ყოფილა იმ თვალსაზრისით, რომ ეკლესია სამეფო ხელისუფლებას ექვემდებარებოდა, ეკლესიის დამოუკიდებელ პოლიტიკურ მოთამაშედ ჩამოყალიბება - პარადოქსულად -  მხოლოდ სეკულარულ სახელმწიფოში - ეკლესიისა და სახელმწიფოს გაყოფის შედეგად გახდა შესაძლებელი. 


თანამედროვე საეკლესიო ისტორიოგრაფია ისტორიის გადაწერას და საქართველოს ისტორიაში ეკლესიის როლის გაზრდას ცდილობს - ეს ხდება დავით აღმაშენებლის ან ილია ჭავჭავაძის მოძღვართა როლის სრულიად დაუსაბუთებელი გადაჭარბების საშუალებით - დავით აღმაშენებლისა და ილია ჭავჭავაძის მიღწევები მათ მოძღვრებს მიეწერება ამით კი საქართველოს ისტორიაში ეკლესიის "განსაკუთრებული როლის" "დასაბუთება" ხდება. "წარსული იმიტომ გავიხსენეთ, რომ იგი გაკვეთილი უნდა იყოს ჩვენი დღევანდელილ და მომავალი ცხოვრებისა და საქმიანობისათვის" - ამბობს საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქი ილია II წლევანდელ სააღდგომო ეპისტოლეში.  მაგრამ იმისათვის, რომ დღევანდელ ცხოვრებაზე სწორი შეხედულება შევიძინოთ, საჭიროა რომ ისტორიაც "სათანადოდ" ვიცოდეთ, ანუ ვიცოდეთ ისტორიის ისეთი ვერსია, რომელიც ეკლესიის "განსაკუთრებულ როლს" წარმოაჩენს. ამით იქმნება წარმოდგენა, თითქოს ეკლესია ყოველთვის ყოფილიყო საქართველოს პოლიტიკური ისტორიის ნამდვილი წარმმართველი  - გაკვეთილი რომელიც ჩვენ უნდა ვისწავლოთ იმაში მდგომარეობს, რომ ახლაც და მომავალშიც ასე უნდა იყოს. 


III.

ახლა შევეცადცდები იმის რეკონსტრუქციას, თუ რა არის და როგორი უნდა იყოს საქართველო, მისი პოლიტიკური მოწყობა, ის ფასეულობები, რომელსაც ეს პოლიტიკური ფორმა უნდა ეფუძნებოდეს ქართული მართლმადიდებელი ეკლესიის წარმოდგენით. ეს თემა საკმაოდ ვრცელია და ამიტომაც მის მხოლოდ ზოგიერით ასპექტზე შევჩერდები.


რამდენადაც ვიცი, თავისი წარმოდგენები ქვეყნის ფუნდამენტური წესრიგის შესახებ ეკლესიას პირდაპირ არასოდეს გამოუხატავს. ძირითადი ტენდენცია გვიჩვენებს, რომ საერო ცხოვრების თითქმის ყველა ასპექტი განმსჭვალული უნდა იყოს რელიგიური პრინციპებით.   "საკუთარი ტრადიციებისა და პრინციპების ერთგულების და, ამავე დროს, განვითარებული სახელმწიფოს შექმნის მაგალითია თუნდაც ქუვეითი და ისრაელი." -  ამბობს საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქი ილია II 2008 წლის საშობაო ეპისტოლეში (http://www.orthodoxy.ge/patriarqi/epistoleebi/sashobao2008.htm). კათოლიკოს-პატრიარქს, როგორც ჩანს, მაღალგანვითარებული საქართველო სურს, მაგრამ ისეთი, რომელიც ერთგულია საკუთარი ტრადიციებისა და პრინციპებისა, სახელმწიფო, რომელშიც ტექნოლოგიური მოდერნიზაციის მიერ მოტანილი კეთილდღეობა შერწყმულია ტრადიციებისადმი და რელიგური პრინციპებისადმი ერთგულებასთან. მოყვანილი მაგალითები უფრო დეტალურად რომ განვიხილოთ, რამდენიმე რამ შეიძლება მოგვხვდეს თვალში: 1) არც ისრაელი არც ქუვეითი ევროპული სახელმწიფოები არაა. შესაძლოა აქედან გამოვიტანოთ დასკვნა, რომ ეკლესია საქართველოს ადგილს ევროპაში ვერ ხედავს. 2) ორივე სახელმწიფო, განსაკუთრებით კი ისრაელი, ამერიკის მოკავშირეა და თავის დამოუკიდებელ არსებობას მნიშვნელოვან წილად ამერიკის შეერთებული შტატების მხარდაჭერას უმადლის. ძნელი სათქმელია, პატრიარქი ამასაც გულისხმობდა თუ არა. 3) ორივე სახელმწიფო ეკონომიურად საკმაოდ განვითარებულია, თუმცა ქუვეითის კეთილდღეობა ბუნებრივი რესურსებით სიმდიდრეზეა დაფუძნებული. არსებობს კიდევ ერთი, ჩვენი თემისათვის ყველაზე მნიშვნელოვანი მსგავსება: რელიგიური კანონის არსებობა. თუმცა რელიგიურ კანონს (შარიათი ისლამში და ჰალახა იუდაიზმში) კუვეიტსა და ისრაელში ფრიად განსხვავებული ადგილი უჭირავს. 

ქუვეითით დავიწყებ. ქუვეითის ისტორია მე-17 საუკუნეში იწყება. ის XIX საუკუნეში ოტომანთა იმპერიის შემადგენლობაში შედიოდა, შემდეგ ბრიტანეთის იმპერიის პროტექტორატის ქვეშ იყო, ხოლო 1961 წელს დამოუკიდებლობა მოიპოვა. ქუვეითი კონსტიტუციური მონარქიაა. ქვეყანას მართავს პრემიერ-მინისტრი, რომელსაც პარლამენტი ამტკიცებს. ქვეყნის მეთაურს, შეიხს, პარლამენტი ამტკიცებს მმართველი ოჯახის წარდგენით. ქუვეითის კონსტიტუციის მეორე მუხლი აღიარებს, რომ შარიათი არის ყველა ქუვეითური კანონის ძირითადი (მაგრამ არა ექსკლუზიური) წყარო. დასაშვებია, რომ გარკვეული კანონები მთლიანად შარიათის საფუძველზე არ იყოს შექმნილი (მაგ. კომერიცული სამართალი, რომელიც, განსხვავებით ბევრი სხვა მუსულმანური ქეყნისაგან, უშვებს პროცენტების აღებას). აქედან შეგვიძლია დავასკვნათ, რომ ეკლესიათვის მისაღებია ისეთი ფორმა, როდესაც კომერციის გარდა ყველა სფერო რელიგიურ პრინციპებს ეფუძნება. (ძალიან მოკლედ რომ შევეხო ქუვეითის განათლების სისტემას, მისი ძირითადი მახასიათებელი ის არის, რომ ქუვეითში ძირითადად ქალები სწავლობენ - კაცების უმეტესობა საზღვარგარეთ მიდის სასწავლებლად. უმაღლესი სასწავლებლების პედაგოგები კი ქუვეითში ძირითადად უცხოელები არიან. მათი რაოდენობა 50-იან წლებში 90% იყო და მიუხედავად განათლების რამდენიმე რეფორმისა დღემდე მნიშვნელოვნად არ შემცირებულა. ქუვეითის განათლების სისტემა ვერ აკმაყოფილებს ქვეყნის შრომის ბაზარს). 

ახლა ისრაელზე გადავიდეთ: ისრაელი სეკულარული სახელმწიფოა, რომელიც დამოუკიდებელ სახელმწიფოდ 1948 წელს ჩამოყალიბდა. სახელმწიფოს ფორმა საპარლამენტო რესპუბლიკაა. პრეზიდენტს მხოლოდ წარმომადგენლობითი (ცერემონიული) ფუნქცია აქვს. ისრაელის საპარლამენტო დემოკრატიის დადებით და უარყოფით მხარეებზე საუბარი საინტერესო იქნებოდა, მაგრამ ეს საკითხი ჩემს თემას სცილდება. ჩვენთვის უფრო მნიშვნელოვანი ისრაელში საკრალური და სეკულარული წესრიგის ალტერნატივაა. ისრაელში დღესაც გრძელდება დისკუსიები ისრაელის სახელმწიფოს "რაობის" შესახებ: სჭირდება თუ არა ისრაელს მეტი ებრაული კულტურა, უნდა ისწავლებოდეს თუ არა სკოლაში იუდაიზმი, სავალდებულო უნდა იყოს თუ არა კაშრუტის კანონები (კანონები, რომლებიც კვების წესებს ადგენს) და შაბათის დაცვა. ამ საკითხთან დაკავშირებით განსხვავებული მოსაზრებები აქვთ სიონიზმის სეკულარული და ორთოდოქსული გაგების მიმდევართ. ორივე მიმართულება უმცირესობას წარმოადგენს, მაშინ, როდესაც ისრაელის მოსახლეობის უმეტესობა ამ ორი პოლარული შეხედულების კომბინირებას ახერხებს. 

ჰალახა, რაც ივრითზე გზას ნიშნავს, რელიგიური კანონია, უფრო სწორად კი რელიგიური კანონების ერთობლიობა, რომელიც აერთიანებს ბიბლიურ, ტალმუდურ, რაბინულ კანონებს ისევე როგორც ტრადიციებსა და ადათებს. ჰალახა არეგულირებს არა მარტო რელიგიურ პრაქტიკას, არამედ ყოველდღიურ ცხოვრებასაც. თუმცა, ჰალახას სავალდებულოდ მხოლოდ ორთოდოქსი იუდეველები (და ნაწილობრივ კონსერვატიული იუდეველები) მიიჩნევენ. ისევ და ისევ, ჩვენთვის საინტერესოა ორთოდოქსული ან ტრადიციონალისტური ხაზის მოსაზრებები, რომლებიც იბრძვიან სახელმწიფოში იუდაზიმის წილის გაზრდისათვის. ოფიციალურად, თავისი პარტიის საბოლოო პოლიტიკურ მიზნად თეოკრატია (ჰალახიკური სახელმწიფო) სულ ორ პარტიას აქვ დასახული, თუმცა ამ ეტაპზე თეოკრატიისათვის არც-ერი მათგანი არ იბრძვის. (ერთ-ერთი მათგანი, პარტია შასი, სამთავრობო კოალიციაში შედის). უნდა შევნიშნო, რომ მიუხედავად სეკულარული ფუნდამენტური წესრიგისა, ისრაელში მაინც არსებობს ასპექტი, რომელსაც რელიგიური სამართალი არეგულირებს: ქორწინება და განქორწინება ებრაელთა, მუსულმანთა, დრუზთა და ქრისტიანთა რელიგიური სასამართლოების იურისდიქციაში შედის. 

მთავარი მსგავსება ქუვეითსა და ისრაელს შორის, გარდა განვითარების დონისა, რელიგიური კანონების არსებობა აღმოჩნდა, თუმცა ქუვეითში შარიათი სხვა კანონების პირდაპირი წყაროა, ისრაელში კი ჰალახა კანონშემოქმედებითი საქმიანობის ასეთი წყარო არ არის. პოლიტიკური ფორმის თვალსაზრისით ეკლესია აშკარა უპირატესობას ქუვეითურ მოდელს (კონსტიტუციურ მონარქიას) ანიჭებს. (ამასთან დაკავშირებით იხ. გიორგი მაისურაძის სტატია "მონა-რქიანი საქართველო" http://www.lib.ge/body_text.php?6776). აშკარაა აგრეთვე ეკლესიის სურვილი, ეკლესიური ცხოვრების წესების გარკვეული კოდიფიცირებული ფორმით საერო სფეროში გადმოტანისა. ძნელი სათქმელია რა დოზით. მაგალითად განათლების სფეროს ეკლესია ამ კუთხით პრიორიტეტულად მიიჩნევს. აქ უნდა "შეიცვალოს სასწავლო პროგრამები, ქრისტიანული სწავლება შეტანილ იქნას სკოლაში და ეკლესიამაც, შესაძლებლობისამებრ, აქტიური მონაწილეობა მიიღოს მოსწავლეების სულიერ-ზნეობრივი აღზრდის საქმეში. მითუმეტეს, რომ ყველა ცივილიზებულ ქვეყანაში ეს სფერო ამ ქვეყნის ტრადიციულ რელიგიას აქვს გადაცემული და ამისთვის კაპელანის ინსტიტუტიც არსებობს." (http://www.orthodoxy.ge/patriarqi/epistoleebi/saagdgomo2008.htm) -(ამ შემთხვევაში მნიშვნელოვანია არა ის, რომ ყველა ცივილიზებულ ქვეყანაში ასე არ არის, არამედ ის, რომ ეკლესიას სურს, რომ საქართველოში იყოს ასე). მეორე პრიორიტეტული სფერო მედიაა: "დღეს ეროვნული ღირსების შელახვისა და სარწმუნოების შეცვლისთვის ძალადობრივ ფორმებს აღარავინ იყენებს. ჩვენი ტრადიციებისა და ცხოვრების წესის გადაგვარება სხვა და სხვა მეთოდებით ხორციელდება და ამაში დიდ როლს, სამწუხაროდ, მასმედია ასრულებს.მასმედიის სახელს მრავალი კარგი საქმეც უკავშირდება, მაგრამ ისიც ფაქტია, რომ ტელეგადაცემებით და პრესითაც ხდება ცოდვის დემონსტრირება, ლეგალიზება და იმ აზრის დამკვიდრება, თითქოს ეს ადამიანის ჩვეულებრივი თვისებაა. ხდება ავხორცობისა და უღირსების არა მარტო მისაღებ, არამედ სამაგალითო მოვლენად წარმოჩენა; იქმნება უზნეო ცრუ ავტორიტეტები, რომელნიც თავისი ანტიეროვნული და ანტიქრისტიანული ქმედებების გამო წახალისებულნი და დაჯილდოვებულნი არიან." (2008 წლის საშობაო ეპისტოლე). განათლების სისტემაზე და მედიაზე კონტროლის დაწესება კი ქვეყნის "იდეოლოგიური დისკურსის" კონტროლს ნიშნავს. თუმცა პრობლემურია ის, თუ რა ფორმითაა შესაძლებელი ეკლესიური ცხოვრების წესის, რელიგიური კანონის გადმოთარგმნაა საერო კანონების ენაზე. განსხვავებით ისლამისაგან და იუდაიზმისაგან არც ზოგადად ქრისტიანობას და არც კონკრეტულად მართლმადიდებლობას არ გამოუმუშავებია რელიგიურ ბაზაზე შექმნილი  კოდექსი, თავისი შარიათი და ჰალახა, რომელსაც შეიძლება დაეყრდნოს სამოქალაქო კანონშემოქმედებითი საქმიანობა.  პრობლემა, რომელიც ამ შემთხვევაში შეიძლება გაჩნდეს, გამოჩნდა, როდესაც ეკლესია გადაცემა "დიდი ათეულის" დახურვას შეეცადა. მაშინ საზოგადოებრივი მაუწყებლის სამეთვალყურეო საბჭოს წევრმა მიხეილ ჭიაურელმა განაცხადა, პატრიარქის სიტყვა ჩემთვის კანონზე მაღლა დგასო. ეს გახლავთ დილემა, რომელიც ყველა მართლმადიდებელი მორწმუნის წინაშე, ვინც ილია მეორეს თავის სულიერ მამად მიიჩნევს, დადგება იმ შემთხვევაში, როდესაც პატრიარქის სიტყვა "საერო" იურისდიქციას გადაწვდება. მაშ როგორ ფუნდამენტურ წესრიგს გულისხმობს ეკლესია? ისეთს, რომელშიც პატრიარქის სიტყვას - ვთქვათ საკვირაო ქადაგებას, სააღდგომო ან საშობაო ეპისტოლეს - კანონის ძალა აქვს? თუ ეკლესიას სურს შეიმუშავოს შარიათის და ჰალახას თავისი ვერსია, რომელიც გახდება ახალი ქართული კონსტიტუციის საფუძველი? ამასთან დაკავშირებით, ნიშანდობლივია საიტზე presa.ge გამოქვეყნებული მასალა სათაურით "არარელიგიურებს ეგონათ პატრიარქი ეკლესიურ მმართველობას გამოაცხადებდა" (http://www.presa.ge/index.php?text=news&i=7882 ). მიუხედავად ამ ტერმინის ბუნდოვნებისა, საინტერესოა, რომ "ეკლესიური მმართველობა"  საერთოდ თეორიულ შესაძლებლობად განიხილება. ჯერ-ჯერობით შეიძლება დავასკვნათ, რომ ეკლესიას მართლმადიდებლურ ფასეულობებზე დამყარებული საქართველო სურს, ისეთი, რომელშიც ეკლესია აკონტროლებს განათლების სისტემას და მასმედიას. ჯერ-ჯერობით გაუგებარია, როგორ და რა ფორმით ფიქრობს ეკლესია მართლმადიდებლური ფასეულობების კანონმდებლობაში კონვერტაციას. 

დასასრულს, მინდა რამდენიმე სიტყვა ვთქვა იმ იმპლიკაციებზე, რომელიც რელიგიური კანონების სახელმწიფო მოწყობის საფუძვლად დადებას აქვს.  საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქის ეპისტოლეებში განსაკუთრებული ყურადღება ექცევა საკუთარი ტრადიციებისა და პრინციპების დაცვას. (ტრადიციად მხოლოდ ისეთი ტრადიცია ითვლება, რომელიც მართლმადიდებლობასთანაა კონფორმული) "ჩვენ ჩვენი მეობა უნდა დავიცვათ, რათა არ ვიქცეთ სხვათა მიზნების განხორციელებისათვის ბრმა იარაღად. ეს ნებისმიერი სახელმწიფოს არსებობისა და განვითარების გარანტიაა". (2009 წლის სააღდგომო ეპისტოლე. http://www.orthodoxy.ge/patriarqi/epistoleebi/saagdgomo2009.htm) "მეობა" ეკლესიას ესმის როგორც მართლმადიდებელი ქართველობა. ეს აზრი შეიძლება გამოიხატოს ფორმულით ქართველი=მართლმადიდებელს. საქართველოს მოსახლეობის 86% მართლმადიდებელი ქრისტიანია (ყოველ შემთხვევაში ფორმალურად მაინც - პატრიარქის თქმით "ყველა ეკლესიური ცხოვრებით არ ცხოვრობს"). რა უნდა ქნას იმ ნაწილმა, რომელიც ამ 86%-ში ითვლება, მაგრამ, როგორც პატრიარქი ამბობს "ეკლესიური ცხოვრებით არ ცხოვრობს"? ან საქართველოს მოსახლეობის არამართლმადიდებელმა მოსახლეობამ  - 14%, რომელთათვისაც ქართული მართლმადიდებელი ეკლესიის კათოლიკოს-პატრიარქი ვერანაირად ვერ იქნება სულიერი მამა? ამ მხრივ საყურადღებოა პატრიარქის 1990 წლის 28 ოქტომბრის ბრძანება, რომელიც თავის დროზევე საკმაოდ მტკივნეულად აღიქვა არაქართულმა მოსახლეობამ: "სახელითა მამისა და ძისათა და სულისა წმიდისათა ვბრძანებ: დღეიდან ყოველი ქართველი ადამიანის მკვლელი, მიუხედავად მსხვერპლის (მოკლულის) დანაშაულისა ან უდანაშაულობისა, გამოცხადდეს ქართველი ერის მტრად. მკვლელის სახელი და გვარი შეტანილ იქნას საპატრიარქოს სპეციალურ წიგნში და გადაეცეს თაობიდან თაობას, როგორც სამარცხვინო და დასაგმობი. საგანგებო ბრძანება ესე მიღებულია, რათა საქართველოში იქნას თავიდან აცილებული უმძიმესი ცოდვა და დანაშაული ღვთისა და ერის წინაშეძმათა კვლა.  მაშინაც კი, თუკი ამ განცხადების მიზნად ძმათა-კვლის შეჩერებას მივიჩნევთ, გამოდის, რომ სომხები, აზერბაიჯანელები, რუსები, აფხაზები და საქართველოს სხვა ეროვნების და აღმსარებლობის წარმომადგენლები "ძმები" არ არიან - ანუ მათი მოკვლა ქართველისთვის დაშვებულია. ისეთ მულტიეთნიკურ სახელმწიფოში, როგორიც საქართველოა, რელიგია, როგორც ინტეგრაციული პროექტი არ მუშაობს და სხვა კონფესიების და ეთნოსების გამორიცხვას გულისხმობს. "განსხვავებული რელიგია ერთი და იმავე საწყისის მქონე ერს განსხვავებულ კულტურებად აყალიბებს, ზოგჯერ კი ურთიერთდაპირისპირებულადაც".  - ამბობს ილია II 2008 წლის საშობაო ეპისტოლეში. საწინააღმდეგო აზრის იყო ილია ჭავჭავაძე. როდესაც აჭარა საქართველოს (უფრო სწორად მაშინდელ რუსეთის იმპერიას) შემოუერთდა, ილია ჭავჭავაძე წერდა: "ჩვენი აზრით, არც ერთობა ენისა, არც ერთობა სარწმუნოებისა და გვარტომობისა ისე არ შეამსჭვალებს ხოლმე ადამიანს ერთმანეთთან, როგორც ერთობა ისტორიისა“ („ოსმალოს საქართველო“).  ილია ჭავჭავაძის აზრით, საქართველოს ინტეგრაციული პროექტი არ შეიძლება იყოს კონფესიური. 

თუკი საქართველო კონფესიურ პროექტს აირჩევს, ეს მისთვის კონფესიური კონფლიქტების და პერსპექტივაში ქვეყნის დაშლის საკმაოდ რეალურ პერსპექტივას ნიშნავს. (ეკლესიის საგარეო-პოლიტიკურ კურისის რეკონსტრუქციის ცდა იხ ნოდარ ლადარიას სტატიაში "ასიმეტრიები" http://azrebi.ge/ReadArticle.aspx?ID=174 . ასევე გიორგი ანდრიაძის პასუხი ამ სატიაზე: http://internet.ge/v2/index.php?action=news&category=3&news=45039).

რელიგიურ კანონებზე აგებული სახელმწიფო, სადაც ქართველობა მართლმადიდებლობასთანაა გაიგივებული -  "ეროვნული თეოკრატიაა". ძნელი გამოსაცნობი არ არის, რომ "ეროვნულ თეოკრატიაში" ლეგიტიმური მხოლოდ ის იქნება, რაც მართლმადიდებლობასთანაა კონფორმული, ანუ ასეთი სახელმწიფო ავტომატურად გამორიცხავს არაქართველს ან არაეკლესიურად მცხოვრებ ქართველს. 


როგორც თავიდან ვთქვი, ლეგიტიმურია, რომ ეკლესიას თავისი წარმოდგენა ჰქონდეს მომავალი საქართველოს შესახებ.  ისრაელის მაგალითი, რომელსაც პატრიარქი ეყრდნობა, გვიჩვენებს, რომ ორთოდოქსული შეხედულებები პოლიტიკურადაც ფორმდება. ისევე, როგორც ისრაელში, საქართველოშიც შეიძლება გაჩნდეს პარტია, რომელიც თეოკრატიას საკუთარ პოლიტიკურ მიზნად დაისახავს. ისრაელი კარგი მაგალითია იმისა, რომ სეკულარულ, დემოკრატიულ სახელმწიფოში ტრადიციები, რომელიც მოსახლეობის ამა თუ იმ ჯგუფისათვის ძვირფასია, არ იკარგება, რომ იმას ვისაც სურს რელიგიური კანონით ცხოვრება ამისი საშუალება აქვს ისევე, როგორც ადამიანს, რომელსაც ამ კანონებით ცხოვრება არ სურს. სამაგიეროდ იგივეს ვერ ვიტყვით თეოკრატიულ მოდელზე. ეს არის იზოლაციონისტური, შეუწყნარებელი, მონოეთნიკური და მონოკონფესიური, სახელწიფო, სადაც იმას, რასაც ვამბობთ, ვაკეთებთ, ვკითხულობთ, ვუყურებთ ან ვუსმენთ რელიგიური ცენზორი აკონტროლებს. საკითხავია, რომელ მოდელს ემხრობა საბოლოო ჯამში ეკლესია? თუ ის ისრაელის მოდელს ემხრობა, ეს ნიშნავს, რომ ის დემოკრატიულ ფუნდამენტურ წესრიგს აღიარებს. მაგრამ ალუზიები შარიათისა და ჰალახას კანონებზე იმასაც გვაფიქრებინებს, რომ ეკლესია არც თეოკრატიულ მოდელს გამორიცხავს. კარგი იქნებოდა, ეკლესიას ღიად რომ განემარტა, უჭერს თუ არა საქართველოში დემოკრატიის ფუნდამენტურ წესრიგს მხარს, ისეთს, სადაც ყველას  - მართლმადიდებელს და მუსულმანს, ქართველსა და აფხაზს, ექნება უფლება და საშუალება იცხოვროს ისე, რომ არ განიცადოს დისკრიმინაცია კონფესიური და ეთნიკური ნიშნით? თუ მისი საბოლოო მიზანი საქართველოს "ეროვნულ თეოკრატიად" გადაქცევაა? ჩვენ კი, კაგრი იქნებოდა, ეკლესიის თემისათვის ერთხელ და სამუდამოდ ტაბუ მოგვეხსნა და გვესაუბრა იმაზე, თუ როგორ გვესახება ეკლესიის ადგილი დემოკრატიულ საზოგადოებაში. 


ps. კულტურული კვლევების სტუდენტებს ვურჩევდი, სამაგისტრო და სადისერტაციო ნაშრომები ეკლესიის დისკურსის შესახებ და ეკლესიისა და სახელმწიფოს ურთიერთობის შესახებ დაეწერათ. ეს თემა საქართველოში თითქმის სრულიად შეუსწავლელია და თუნდაც დღევანდელი სიტუაციიდან გამომდინარე კვლევის სასწრაფოდ დაწყებაა აუცილებელი.