რუსოფობია, როგორც კულტურული მექანიზმი

“შიში შეიქმს სიყვარულსა”
რუსთაველი

ეს წერილი თავისუფლად შეიძლებოდა მიზოგინიისთვის ან ჰომოფობიისთვის მიმეძღვნა. რუსოფობიაზე იმიტომ შევჩერდი, რომ თუ ჰომოფობი საქართველოში ასე თუ ისე ექსტრემისტთან (გნებავთ რელიგიურთან, გნებავთ პოლიტიკურთან) არის გაიგივებული, რუსოფობს გულანთებული პატრიოტის ნიღაბი აქვს მორგებული. რუსოფობს ჰგონია, რომ თუ ყველაფერ რუსულს შეებრძოლება, სასარგებლო საქმეს გააკეთებს. სინამდვილეში, აზროვნების და აზროვნების შედეგების თვალსაზრისით, რუსოფობს და ჰომოფობს შორის არანაირი განსხვავება არ არის.

"მაქვს უფლება, ვიყო რუსოფობი! რა დროს კორექტულობაა, როდესაც ტანკები ჩემი სახლიდან 40 კილომეტრში დგანან", _ ამბობს რუსოფობი. ამ ფრაზაში უხერხულობაც ჩანს, რომელსაც რუსოფობი გრძნობს, რადგანაც თავისი ფობიის გამართლებას ცდილობს. სხვა დროს და სხვა სივრცეში რუსოფობი არ იქნებოდა რუსოფობი და კორექტულობის (ან თუნდაც გულგრილობის) დროც ექნებოდა, რომელიც ახლა არ აქვს. საქართველოში რუსოფობიის მიზეზები ძნელად ასახსნელი არ არის. დღეს რუსეთი საქართველოს მტერი და არაკეთილმოსურნეა. ეს კი არა მარტო პოლიტიკურ სივრცეზე, არამედ საზოგადოებრივ ცნობიერებაზეც ახდენს გავლენას. რუსეთთან ომგადახდილ და ომწაგებულ ქვეყანაში არ არის გასაკვირი, რომ ადამიანს რუსეთის მიმართ აგრესიის, სიძულვილის ან თუნდაც ზიზღის გრძნობა გაუჩნდეს. არ ვაპირებ რუსოფობებთან პოლემიკას და იმის დასაბუთებას, რატომ არ არის, ვთქვათ, მანდელშტამი ან რახმანინოვი დამნაშავე პუტინის პოლიტიკაში და რატომ არის სისულელე ყველაფერი რუსულის მიუღებლობა მხოლოდ იმიტომ, რომ ის რუსულია. ჩემთვის საინტერესოა, რამდენად ადეკვატურად პასუხობს რუსოფობი რუსეთის პოლიტიკურ მტრობას.

ენერგიების (მათ შორის ნეგატიური ენერგიების: სიძულვილის ან ზიზღის) ტრანსფორსფორმაციის, მათი კულტურალიზაციის მექანიზმები ახალი აღმოჩენილი არ არის. არისტოტელე “პოეტიკაში” ტრაგედიის კატარტულ ეფექტზე საუბრობს: ტრაგედიის მაყურებელი (და მონაწილე) უარყოფითი ემოციებისგან (მათ შორის შიშისაგანაც) თავისუფლდება. ენერგიების ტრანსფორმაციის ყველაზე ცნობილი მექანიზმი ალბათ სუბლიმაციაა. სუბლიმაცია თავდაცვითი მექანიზმია და ფსიქიკის კონფლიქტური ტენდენციების დაძლევას ან კომპენსირებას ემსახურება. სუბლიმაციას (ამაღლებას) ზიგმუნდ ფროიდი განმარტავს როგორც ინსტინქტური სურვილების კულტურულ (ხელოვნების, რელიგიის, მეცნიერების) ფორმებად ტრანსფორმაციას.

ემოციების ან აფექტებისაგან არც პოლიტიკური სივრცეა თავისუფალი. მტრისა და მოყვარის განსხვავება (ორივე ცნება აფექტურად დატვირთულია) არა მარტო პოლიტიკის, არამედ ზოგადად კულტურის პრინციპიცაა. მტრობა, პოლემიკა, დაპირისპირება კულტურული ფორმების გენერატორია: მოსეს კანონები ეგვიპტური კანონების საპირისპიროდ იქმნება, XVII საუკუნეში ფრანგი მწერლები ლათინურის გავლენას უპრისპირდებიან, ერთი საუკუნით გვიან კი ჰერდერი ფრანგულ ლიტერატურას გაემიჯნება და ხალხურ პოეზიას და გერმანულ მითოლოგიას "აღმოაჩენს". ოღონდ არც ის უნდა დაგვავიწყდეს, რომ ასეთი გამიჯვნის შემთხვევაში, ის, რასაც შენ ემიჯნები, შენში უხილავ ათვლის წერტილად, იმ სახელდაუდებელ სიცარიელედ იქცევა, რომლის გარშემოც ტრიალებს შენი კულტურა.

ამ მექანიზმს კულტურული სუბლიმაცია შეიძლება ვუწოდოთ - როდესაც “სხვისაგან” გამიჯნვა (რომელიც ყოველთვის აფექტურია), “შენს” კულტურულ სივრცეს ქმნის. ასეთი გამიჯნვის მექანიზმისგან განსხვავდება ფობია, როგორც უსაფუძვლო შიში, რომელიც ვლინდება გადაჭარბებულ და გადამეტებულ სურვილში, თავი აარიდო შიშის წყაროს. განსხვავებით სხვა ფობიებისაგან, ქსენოფობია და მისი ნაირსახეობები არა მარტო და არა იმდენად ფსიქოლოგიური ფენომენებია, რამდენადაც _ კულტურული. ქსენოფობია არაფერს გვეტყვის უცხოს შესახებ (ისევე, როგორც არაქნოფობია ვერაფერს გვეტყვის ობობებზე ან აგორაფობია ვერაფერს გვეტყვის ღია სივრცეებზე), სამაგიეროდ შეიძლება ბევრი რამ გვითხრას ჩვენს საზოგადოებაზე. თუ საზღვრის გავლება, გამიჯნვა, სუბლიმაცია კულტურული მექანიზმია, რომელიც კულტურული ფორმების გამომუშავებას უწყობს ხელს, ფობიის შემთხვევაში, ერთის მხრივ, ვერ ხერხდება შიშის და აგრესიის ნაზავის ადეკვატური ტრანსფორმაცია და, შესაბამისად, ფობიის წყაროსაგან გათავისუფლება. “გავთავისუფლდეთ რუსეთისაგან”, – ამბობს რუსოფობი, მაგრამ ფობიის ლოგიკა მას გამუდმებით ფობიის წყაროსთან აბრუნებს. მეორეს მხრივ კი ფობიისაგან გათავისუფლება იმიტომ ვერ ხერხდება, რომ ფობიით შეპყრობილს არ შესწევს კულტურული ფორმის შექმნის ძალა. ფობიით შეპყრობილი ყოველთვის უძლურია.

სუბლიმაციისგან განსხვავებით, იმ მექანიზმს, რომელსაც ფობია ამუშავებს, პირობითად დესუბლიმაცია, დამდაბლება, ტრივიალიზაცია შეიძლება ვუწოდოთ. დესუბლიმაციის (ტრივიალიზაციის) აღსაწერად ცოტა ხნით ფობიას მოვეშვები და (რუსოფობების გასახარად) რუსულ ლიტერატურას მოვიშველიებ. დესუბლიმაციის რუსული შესატყვისი არის სიტყვა "опошлить". ესსეიში “ნიკოლაი გოგოლი” ვლადიმირ ნაბოკოვი пошлость-ს (Posh-lust ან Poshlost) განმარტავს როგორც “ყალბად მნიშვნელოვანს, ყალბად ლამაზს, ყალბად ჭკვიანს, ყალბად მიმზიდველს”. ესსეიში “Pჰილისტინეს ანდ Pჰილისტინყ” (“ფილისტერები და ფილისტერობა”) ნაბოკოვი წერს: “რამისათვის “პოშლიზმის” (პოსჰლისმ) მომაკვდინებელი იარლიყის მიკერება არა მარტო ესთეტიკურ, არამედ მორალურ ბრალდებასაც ნიშნავს”. ნაბოკოვისგან განსხვავებით, ტრივიალიზაციას არც ესთეტიკური არც მორალური თვალსაზრისით არ განვიხილავ. ტრივიალიზაციის მექანიზმის გამოსავლენად კი იმ მწერალს მივაკითხავ, რომელიც ერთნაირად (თუმცა განსხვავებული მიზეზებით) არ უყვართ ნაბოკოვს და ქართველ რუსოფობებს. დოსტოევსკის რომანში "ეშმაკნი" მთხრობელი კაპიტანი ლებიადკინს ასე ახასიათებს: “Есть люди, которым чистое бельё даже неприлично-с”. (ჩემი აზრით, ეს "пошлость"-ის საუკეთესო განმარტებაა). რომ დავფიქრდეთ, რატომ შეიძლება იყოს უხერხული ზოგიერთი ადამიანისთვის სუფთა საცვლის ტარება, მივხვდებით, რომ ამ უხერხულობის (ან გნებავთ ნაბოკოვისეული სიყალბის) შეგრძნების მიზეზი შეუსაბამობაა ფორმასა და შინაარსს შორის (ეს უხერხულობა იმავდროულად ის უხერხულობაცაა, რომელსაც რუსოფობი გრძნობს). გარეგნული არაადეკვატურობა ლებიადკინსა და მის ჩაცმულობას შორის ეკვივალენტურია ზოგადად გამოხატვის უუნარობისა: ლებიადკინი ვერ ახერხებს "ბუნებრივის" _ ემოციების და სურვილების კულტურულ ტრანსფორმაციას _ ანუ სუბლიმაციას. "Признак этих людей — совершенное бессилие сдержать в себе свои желания; напротив, неудержимое стремление тотчас же их обнаружить, со всею даже неопрятностью, чуть только они зародятся." - გვიხასიათებს ლებიადკინს მთხრობელი. ემოციების ნაკლებობას ლებიადკინი არ განიცდის: "— здесь, в этом сердце, накипело столько, столько, что удивится сам бог, когда обнаружится на Страшном суде!” მისი გასაჭირი ის არის, რომ არ შესწევს კულტურული ფორმის შექმნის ძალა. ძალიანაც უნდა, მაგრამ არ გამოსდის. ემოციის გამოხატვას ლებიადკინი პოეტური ფორმით ცდილობს და ასეთ იგავ-არაკს თხზავს:
Жил на свете таракан,
Таракан от детства,
И потом попал в стакан,
Полный мухоедства...
Место занял таракан,
Мухи возроптали.
«Полон очень наш стакан», —
К Юпитеру закричали.
Но пока у них шел крик,
Подошел Никифор,
Бла-го-роднейший старик...

ლებიადკინი იგავ-არაკის ლექსად დამთავრებას ვერ ახერხებს და პროზაზე გადადის. ნიკიფორი ბუზებიან-ტარაკნიან ჭიქას გადაღვრის. ეს ნიკიფორი ბუნებას განასახიერებსო, _ ასე ამთავრებს კაპიტანი თავის ოპუსს. იქ, სადაც კულტურული ფორმის შექმნა ვერ ხდება, თითქოს ბუნებრივ მდგომარეობაში დაბრუნება უნდა მოხდეს, თუმცა “ფორმა”, რომელიც ლებიადკინს გამოსდის "ბუნებრივიც" არ არის. პროდუქტი, რომელსაც ლებიადკინი ქმნის "неопрятность" - "ფეთხუმობა" – ადეკვატურად ვერგამოხატული და შესაბამისად დარღვეული კულტურული ფორმის ეკვივალენტია.

მიუხედავად არაადეკვატური გამოხატვის გროტესკული ფორმისა, ის არც გროტესკულია არც პაროდიული, რადგანაც გროტესკიც და პაროდიაც მიზანმიმართულია და ყოველთვის კულტურულ სივრცეში რჩება. ამ უხეირო იგავ-არაკში ლებიადკინი ცდილობს თავისი (ტარაკანის) და გუბერნიის ქალაქის საზოგადოების (“стакан полный мухоедства”) ურთიერთობა აღწეროს. Bბუნება, რომელიც კაპიტანი-ტარაკანის იგავ-არაკში მასაც და გუბერნიის ქალაქის საზოგადოებასაც ანადგურებს, მიგვანიშნებს, რომ ლებიადკინი ვერ ახერხებს ისეთი კულტურული სივრცის წარმოდგენას, რომელიც რაიმე აზრის მატარებელი იქნებოდა. სივრცე, რომელსაც დესუბლიმაცია ქმნის, კულტურული არ არის, მაგრამ არც ბუნებრივია.

მაშ როგორია ლებიადკინის (და ზოგადად დესუბლიმაციის) სივრცე? რა ხდება იქ, სადაც ვერ ხერხდება კულტურული ფორმების და აზრის მატარებელი კულტურული სივრცის შექმნა? ამ შეკითხვას რომ ვუპასუხო, ისევ კულტურულ ფორბიას უნდა დავუბრუნდე. კულტურული ფობია დესტრუქციულია. არ არის აუცილებელი ეს დესტრუქცია სხვის (გნებავთ მტრის ან უცხოს) წინააღმდეგ იყოს მიმართული. პირიქით, ფობიის მიერ ამოქმედებული დესუბლიმაცია არა თუ ვერ ქმნის აზრის მატარებელ კულტურულ სივრცეს, არამედ არსებულ კულტურულ სივრცესაც შლის. საილუსტრაციოდ ორ მაგალითს მოვიყვან:

ლეგენდა გვიამბობს, რომ ირანის კასტრატ შაჰს, აღა მაჰმად ხანს, თბილისის გოგირდის აბანოების სამკურნალო ძალის იმდენად სჯეროდა, რომ ეგონა, მის უძლურებასაც განკურნავდა. გოგირდის აბანომ თბილისს დაპატრონებული აღა მაჰმად ხანს, რაღა თქმა უნდა, ვერ უშველა. განრისხებულ შაჰს აბანოების დანგრევა უბრძანებია. ამ შემთხვევაში უმნიშვნელოა, ნამდვილია თუ არა ლეგენდა. მნიშვნელოვანი შაჰის რეაქციაა, უძლურების დესტრუქციაში ტრანსფორმაცია.

მეორე მაგალითი უფრო კარგად ახასიათებს ფენომენს, რომლის აღწერაც მინდა. XX საუკუნის სამოციან თუ სამოცდაათიან წლებში ქართველ ისტორიკოსთა თუ არქეოლოგთა ჯგუფი სამარყანდში მოხვდა. ისტორიული სამართლიანობის აღსრულების ჟინი ურაპატრიოტმა ქართველებმა თავისებურად მოიკლეს: ღამით გურ-ე-ამირის მავზოლეუმში შეიპარნენ და თემურ ლენგის საფლავს დააფსეს. თემურ-ლენგმა საქართველო რვაჯერ ააოხრა. მისი სისასტიკე და დაუნდობლობა ქართველების ისტორიული მეხსიერების ნაწილი გახდა. მაგრამ ქართველი ისტორიკოსების (თუ არქეოლოგების) საქციელს ეს სისასტიკე ვერ ახსნის. ამ შემთხვევაში, ნეგატიური ენერგია (ისტორიულ მეხსიერებაში ჩადებული შურისძიების აფექტი) უქმ სვლაში (idling, холостой ход) ტრანსფორმირდება. მოქმედება რამე კონკრეტულ შინაარს კი არ იძენს, მისი სემანტიკური პოტენცია უქმდება. მოქმედება უქმი-უმაქნისი-ქმედუუნარო-იმპოტენტური ხდება და ამ უქმი მოქმედების ჩამდენის დესუბლიმაციას, დამდაბლებას ახდენს, შლის მის კულტურულ სივრცეს. სუბლიმაცია და დესუბლიმაცია ასიმეტრიული პროცესებია: თუ სუბლიმაცია "ბუნებრივს" _ ინსტინქტს კულტურულ ფორმად აქცევს, დესუბლიმაციას არ შეუძლია კულტურული კვლავ ბუნებრივად აქციოს. ის ქმნის განსაკუთრებულ სივრცეს, რომელიც ბუნებრივი არ არის, მაგრამ აღარც კულტურულია, თუმცა გარეგნულად ჰგავს კულტურულს (იგივე ნიშანთა სისტემით სარგებლობს). დესუბლიმაციის არაადეკვატურობა ონტოლოგიურია. ამ სხვა ონტოლოგიური სტატუსის სივრცე ის სივრცეა, რომელსაც მერაბ მამარდაშვილი "მესამე მდგომარეობას", ანუ აღუწერელ, სარკის მიღმა სივრცეს უწოდებდა. (იხ. “მესამე მდგომარეობა” და “ცნობიერება და ცივილიზაცია”. - მამარდაშვილი ფიქრობდა, რომ საბჭოთა კავშირი სწორედ ასეთი სივრცე იყო, რომელიც მხოლოდ გროტესკის ენით შეიძლებოდა აღწერილიყო). "ეს სიტუაციები ცუდი სიზმრის კოშმარს ჰგავს, _ ამბობს მამარდაშვილი, _ სადაც ყოველი ცდა, გაიაზრო და შეიმეცნო შენი თავი, ისეთივე უაზროა, როგორც საპირფარეშოს ძიება. ძიება (ასეთი ადამიანისთვის) მექანიკური გამოსავალია. არ შეიძლება სერიოზულად მიიღო სიტუაცია, როდესაც ადამიანი ჭეშმარიტებას ისე ეძებს, როგორც საპირფარეშოს, ან პირიქით, საპირფარეშოს ეძებს და ჰგონია, რომ ჭეშმარიტებას მიაგნო." დესუბლიმაციის, დამდაბლების, დეტრივიალიზიციის მექანიზმს სწორედ ამ ონტოლოგიურად განსხვავებულ, აღუწერელ, კულტურისგარეთა სივრცეში გადავყავართ.

აფხაზეთის და ოსეთის ოკუპაციის პასუხად, ქართველი რუსოფობი დესუბლიმაციის მექანიზმს რთავს. რუსოფობია მას შესაძლო მოქმედებებიდან ყველაზე არაადეკვატურს არჩევინებს. რუსოფობს სურს, თავისი ფობია შურისძიების აქტით დაძლიოს, შური იძიოს რუსეთზე, ოღონდ ამას ისე აკეთებს, როგორც აღა-მაჰმად ხანი _ აბანოებზე, ან ქართველი ისტორიკოსი (თუ არქეოლოგი) _ თემურ ლენგზე. მისი შურისძიების აფექტი უაზრო და უქმია და მიმართულია იმისკენ, რაზეც ხელი მიუწვდება: ის მოითხოვს პუშკინის ძეგლის აღებას, უარს იტყვის პელმენების ჭამაზე, ანდა მანდელშტამის ან დოსტოევსკის წიგნს დახევს.
რუსოფობიის პრობლემა არც ესთეტიკური ბუნებისაა ("უგემოვნოა"), არც ეთიკურისა (“არაპოლიტკორექტულია”). რუსოფობიის პრობლემა ონტოლოგიურია: ის ნეგატიური აფექტის უქმ ტრანსფორმაციას ახდენს და დესუბლიმაციის მექანიზმს რთავს, რომელიც, რუსულ საფრთხეებზე ადეკვატური პასუხის გაცემას ვერ ახერხებს. რუსოფობი უძლურია, შექმნას გააზრებული კულტურული სივრცე, რომელიც, მაგალითად, რუსულს დაუპირისპირდებოდა. პირიქით, რუსოფობი საკუთარ კულტურულ სივრცეს შლის და მამარდაშვილისეულ ანტიკულტურულ, აღუწერელ სივრცედ აქცევს.

დაიბეჭდა ბოლო "ცხელ შოკოლადში"