ვინ არის ელენე დარიანი?

The truth is rarely pure and never simple.

Oscar Wilde

The very essence of romance is uncertainty.

იგივე 

ელენე დარიანის ვინაობის საკითხი დიდი ხანია გასცდა ლიტერატურათმცოდნეობას და შვა ორიბანაკი: ერთი ამტკიცებს, რომ ელენე დარიანი პაოლო იაშვილის ფსევდონიმია, ხოლო მეორე - რომდარიანის ლექსები სინამდვილეში ელენე ბაქრაძის (1897-1979), პირველ ქორწინებაში ბერიშვილს დამეორე ქორწინებაში ქართველიშვილის დაწერილია. 

2021 წლიდან ელენე დარიანის ვინაობაზე დავამ პოლიტიკური განზომილება შეიძინა. კულტურისსამინისტრომ მოითხოვა ელენე ბაქრაძის მოგონებების, დღიურების, წერილების და ლექსებისლიტერატურის მუზეუმის მიერ გამოცემული კრებულის დაბრუნება იმ მოტივით, რომ კრებულშირამდენიმე შეცდომა იყო დაშვებული და ბაქრაძეს მიეწერა სხვისი, კერძოდ, ანა კალანდაძისლექსები. მინისტრმა წულუკიანმა - შეცდომით - განაცხადა, რომ ლიტერატურის მუზეუმის მოვალეობასაავტორო უფლებების დაცვაა. პარალელურად, გაჩნდა ადამიანების ჯგუფი, რომელმაც მიიჩნია, რომპაოლოს იაშვილის „საავტორო უფლებები“ ირღვევა და ამ უფლებების დაცვა გადაწყვიტა.აკადემიური საკითხი უცებ გადაიქცა პოლიტიზაციის, უხამსი ბრალდებების, უსაფუძვლო დაპათეტიკური პრეტენზიების და შაურიანი ურაპატრიოტიზმის წყაროდ.

ამ წერილის დაწერა იმიტომაც გადავწყვიტე, რომ პოლემიკა ფაქტების და ფაქტებზე დაყრდნობითგამოთქმული ვარაუდების საფუძველზე დამებრუნებინა. ეს არის არა საბოლოო გამოკვლევა, არამედ„შუალედური ანგარიში“ აქამდე გაწეული სამუშაოს შესახებ. ვიმუშავე სახლიდან, ბერლინიდან,მხოლოდ გაციფრულებულ წიგნებსა და წყაროებზე დაყრდნობით. ძალიან დამეხმარა ლიტერატურისმუზეუმის მიერ გამოცემული და კულტურის სამინისტროს მიერ რეპრესირებული წიგნი. ამ წიგნისგარეშე ახლა ძნელი წარმოსადგენია სერიოზული სამეცნიერო კვლევა დარიანის საკითხისა. მადლობელი ვარ ლაშა ბაქარაძის, მოწოდებული ელექტრონული დოკუმენტებისათვის. ასევემადლობელი ვარ ნინო ჩხიკვიშვილისა, რომელიც ცისფერყანწელთა ხსოვნისადმი მიძღვნილფეისბუქ-გვერდზე აქვეყნებს ელენე დარიანთან დაკავშირებულ მასალებს.

ეჭვი მაქვს, ეს წერილი არ დააკმაყოფილებს არც ერთ ჯგუფს, რომლებისთვისაც, ის „ტალიავინისანგარიშის“ როლს თუ შეასრულებს. ოღონდ, ტალიავინის ანგარიშისაგან განსხვავებით, ჩემი მიზანიარ ყოფილა არც მწვადი დამეწავა და არც შამფური, არამედ მეთქვა მხოლოდ ის, რისი თქმაცამჟამად არის შესაძლებელი ჩვენთვის ცნობილ საბუთებზე დაყრდნობით. როგორც ოსკარ უაილდისპერსონაჟი, ელჯერნონ მონკრიფი იტყოდა, სიმართლე იშვიათადაა წმინდა და არასოდესაა მარტივი.ჩვენს შემთხვევაშიც, სიმართლე რთულია და სიმარტივის მოყვარულებისთვის შეიძლება არა თუდამაკმაყოფილებელი, სრულიად გაუგებარი და მიუღებელიც კი აღმოჩნდეს. რადგანაც „ანგარიში“შუალედურია, მადლობით მივიღებ შენიშვნებს, შესწორებებს, დამატებებს, გამყრელიძის აზრს,ყუფარაძის ზარს და ბატონი ევგენის და ბატონი ვარდენის დასკვნას. 

სულსწრაფებს და მოუცლელებს შეუძლიათ წაიკითხონ I, V, VIII და ბოლო თავი. 

სარჩევი:

I. ელენე დარიანის ლექსების კვლევის ისტორია

II. ელენე დარიანის ავტორობის წყაროები: ავტოგრაფები

III. ელენე დარიანის ავტორობის წყაროები: თანადროული მიმოწერა (1915-1924)

IV. ელენე დარიანის ავტორობის წყაროები: მოწმობები 

V. მიკუთვნების პრობლემა

VI. ავტორობის თეორიები

VII. ელენე დარიანის ავტორობის წყაროები: ელენე ბაქარაძის მოგონებები და დღიურები

VIII. ქალი, როგორც სუბიექტი

IX. ელენე ბაქრაძის ავტოგრაფების შედარება ელენე დარიანის გამოქვეყნებულ ლექსებთან

X. დასკვნის მაგიერ

I. ელენე დარიანის ლექსების კვლევის ისტორია

1955 წელს, სტალინის სიკვდილის, ბერიას დახვრეტისა და პაოლო იაშვილის რეაბილიტაციის შემდეგ გამოქვეყნდა პაოლო იაშვილის ლექსების კრებული, რომელიც შალვა დემეტრაძემ შეადგინა. კრებულში შესული იყო ელენე დარიანის სახელით გამოქვეყნებული 10 ლექსი. ამ დროიდან დამტკიცებულად მიიჩნევა, რომ ელენე დარიანი პაოლო იაშვილის ფსევდონიმია. ამის შემდეგპაოლო იაშვილის ყველა გამოცემაში შედიოდა ელენე დარიანის ლექსების სხვადასხვა რაოდენობა: 1959 წლის გამოცემაში შევიდა 14 ლექსი, შემდგომ, 1961 წლის გამოცემაში კვლავ 10 ლექსია გამოქვეყნებული. 1965 და 1979 წლის გამოცემებში შევიდა ელენე დარიანის ყველა (14) ლექსი, ხოლო1978 წლის გამოცემაში, რომელიც მუხრან მაჭავარიანმა შეადგინა, 12 ლექსი. რატომ შედიოდა ამგამოცემებში სხვადასხვა რაოდენობის ლექსები, ჯერ გამოსაკვლევია, მაგრამ, როგორც ვნახავთ, პრინციპულად მნიშვნელოვანი არ არის. 1955 წლიდან 1997 წლამდე საჯაროდ არავის გამოუთქვამსეჭვი, რომ ელენე დარიანი პაოლო იაშვილი არ არის ან მარტო პაოლო იაშვილი არ არის. ჩემთვისცნობილი ყველა ფილოლოგიური ნაშრომის ავტორი, რომელიც ახსენებს დარიანულ ციკლს, ავტომატურად ვარაუდობს, რომ ელენე დარიანი პაოლო იაშვილის ფსევდონიმია. ზეინაბ ლომჯარიას ჩამოთვლილი ჰყავს ყველა (ქართველი და რუსი) მეცნიერი, რომელიც ელენე დარიანს პაოლო იაშვილისფსევდონიმად მიიჩნევს - რამდენად სრულია ეს სია, შესამოწმებელია, მაგრამ ფაქტია, რომ ესმეცნიერთა ძირითადი ნაკადია (ლომჯარია 1999, გვ. 79-80). ელენე დარიანი პაოლო იაშვილის ფსევდონიმად მიაჩნდა იტალიელ ქართველოლოგს, ლუიჯი მაგაროტოსაც (მაგაროტო 1982: 60), რომელიც ამბობდა, რომ 1924 წლამდე დარიანის ფსევდონიმი არ გახსნილა. მართლაც, როგორცქვემოთ ვნახავთ, სანდრო ცირეკიძე პაოლო იაშვილს პირველად ასახელებს ელენე დარაინის ლექსების ავტორად.

1997 წელს ფილოლოგმა, გიორგი ჯავახიშვილმა პატარძეულში, გიორგი ლეონიძის სახლ-მუზეუმში დაცული მასალების საფუძველზე, ელენე დარიანის ლექსების ავტორად ელენე ბაქარაძე-ბერიშვილიქართველიშვილი გამოაცხადა. 2001 წელს გიორგი ჯავახიშვილმა გამოაქვეყნა წიგნი„ელენე დარიანის ლეგენდა და სინამდვილე“, სადაც გაიმეორა თავისი მოსაზრება იმის შესახებ, რომელენე დარიანის ლექსების ავტორი ელენე ბაქრაძე იყო. 1999 წელს გიორგი ჯავახიშვილის პირველი პუბლიკაციების პასუხად, ზეინაბ ლომჯარიამ გამოსცა ელენე დარიანის ლექსები, მცირე მონოგრაფიული კვლევით, რომელიც ძირითადად ეძღვნებოდა გიორგი ჯავახიშვილის მოსაზრების გაქარწყლებას და იმის დამტკიცებას, რომ ელენე დარიანი პაოლო იაშვილის ფსევდონიმი იყო. იგივე აზრი უფრო მოკლედ ზეინაბ ლომჯარიას საგაზეთო პუბლიკაციებშიც გამოუთქვამს. დარიანულიციკლის ავტორობაზე დავა ამის შემდეგ არ შეწყვეტილა, ოღონდ, აკადემიურ სივრცეს გასცდა. 2013 წელს ლიტერატურის მუზეუმში ჩატარდა გამოფენა, „ელენე დარიანი - ქალი პაოლოს უკან. ელენებაქრაძე ბერიშვილი-ქართველიშვილი (1897-1979)“. გამოფენის თანამდევ ბროშურაში მხოლოდ დოკუმენტები იყო მოთავსებული. სათაური, მასალასთან ერთად, ქმნიდა შთაბეჭდილებას, რომგამოფენის ავტორები ელენე ბაქრაძეს მიიჩნევდნენ ელენე დარიანად. ავტორობის საკითხი სპეციალურად განხილული არ ყოფილა. ელენე ბაქრაძე, როგორც ელენე დარიანი, შევიდა გამოფენაში „50 ქალი საქართველოდან“ (2014) - ელენე ბაქრაძის შესახებ მოკლე ტექსტი ავტორია თამთა მელაშვილი. 2017 წელს ელენე ბაქრაძეზე წერილი დაწერა მწერალმათამთა მელაშვილმა („ჩემი სამყარო“ N 17, გვ. 74-79), სადაც გაიმეორა გიორგი ჯავახიშვილისმოსაზრება. 

ჯავახიშვილისა და ლომჯარიას შემდეგ დისკუსიაში ახალი არგუმენტები აღარ დამატებულა. 

2017 წელს ლალი ავალიანმა პაოლო იაშვილს მიუძღვნა გამოკვლევა „პაოლო იაშვილი 125. მონოგრაფია. ესეები“, სადაც ელენე დარიანისადმი მიძღვნილია ერთი თავი „აურზაური არაფრისგამო, ანუ ელენე დარიანის მითი“. აქაც მკვლევარი იმეორებს არგუმენტებს პაოლო იაშვილის მონო-ავტორობის სასარგებლოდ. 

უცხოელ მკვლევართა შორის ამერიკელი ქართველოლოგი ჰარშა რამი ასევე პაოლო იაშვილს მიიჩნევს ელენე დარიანის ციკლის ავტორად (რამი 2008: 585). რამი არ უთითებს ჯავახიშვილს და, როგორც ჩანს, ჯერ არ იცნობს მის გამოკვლევას და არც ზეინაბ ლომჯარიას პასუხს მასზე. 

ლევან ბრეგაძემ და ამირან გომართელმა უკვე არა ისტორიული, არამედ ლიტერატურათმცოდნეობითი ანალიზის შედეგად დამაჯრებლად აჩვენეს, რომ ელენე დარიანისლექსი „ცისფერი ქოლგა“ პაოლო იაშვილის პოეტიკასთან ახლო კავშირშია და ამაზე დაყრდნობითივარაუდეს, რომ ელენე დარიანი პაოლო იაშვილის ფსევდონიმია (https://textualscholarship.blogspot.com/2022/01/blog-post.html?fbclid=IwAR0LZ_7uGY9xZBI1NajR2VQveIbmNSVXt0cxVN4qNiugrmUpvn6MZ7CL-IU). ლევან ბრეგაძის ფორმულირებით, ელენე ბაქრაძე ელენე დარიანის „პროტოტიპი“ იყო, ხოლო ლექსების ავტორი პაოლო იაშვილია. 

სანამ ჩემთვის ცნობილი ისტორიული მასალის განხილვას დავიწყებდე, ჩამოვაყალიბებ ავტორობის შესაძლო პოზიციებს, რომელშიც გარკვევა მოგვიწევს. 

1. ელენე დარიანი პაოლო იაშვილის ფსევდონიმია. პაოლო იაშვილი არის ამ ლექსების ერთადერთ იავტორი, ელენე ბაქრაძე-ქართველიშვილს ამ ლექსებთან არანაირი კავშირი არ აქვს და ის ამა თუ იმ მიზეზით, ბოროტი განზრახვით თუ ავადმყოფობით იბრალებს ავტორობას ან თანაავტორობას. ამასამტკიცებს, მაგ. ზეინაბ ლომჯარია: „ასეთი პოეტი ქალი არ არსებობს“ (ლომჯარია, 1999, 64).

2. ელენე დარიანი პაოლო იაშვილის ფსევდონიმია, მაგრამ ამავდროულად ელენე ბაქრაძე-ბერიშვილი-ქართველიშვილი ელენე დარიანის პროტოტიპია. ეს განსხვავება (ფსევდონიმსა და პროტოტიპსშორის) გვეუბნება, რომ ლექსების ავტორი პაოლოა, მაგრამ ელენე დარიანს ჰყავდა პროტოტიპი. პროტოტიპად ლიტერატურათმცოდნეობაში მოიხსენიებენ გამოგონილიპერსონაჟის რეალურად არსებულ „პირველხატს“, მოდელს. მაგ., მიიჩნევა, რომ მარსელ პრუსტისრომანში ბარონი დე შარლუსის ერთ-ერთი პროტოტიპი რობერ დე მონტესკიე იყო. 

3. ელენე დარიანი პაოლო იაშვილის და ელენე ბაქრაძის საერთო ფსევდონიმია (ასეთი იყო, მაგ.,ლუიზ ლალანი გიომ აპოლინერისა და მისი შეყვარებულისთვის მარი ლორანსენისათვის. ორივეწერდა ლუიზ ლალანის ფსევდონიმით, ოღონდ, სხვადასხვა ნაწარმოებს). 

4. ელენე დარიანი პაოლო იაშვილის და ელენე ბაქრაძის საერთო ფსევდონიმია, ისინი ამა თუ იმფორმით ერთად წერდნენ ლექსებს (ასე ფიქრობს, მაგ., თამილა გოგოლაძე, ლიტერატურულიცხინვალი 1998, N 7). ის მიიჩნევს, რომ პაოლო იაშვილს და ელენე ბაქრაძეს ერთობლივად აქვთდაწერილი 8 ლექსი (ის ლექსები, რომლებიც არ შესულა პაოლო იაშვილის ბლოკნოტში). 

5. ლექსების ავტორი ელენე ბაქრაძეა, ხოლო პაოლო იაშვილმა ეს ლექსები თავისად გამოაცხადა(გიორგი ჯავახიშვილი).

როგორ შეიძლება გავარკვიოთ, ვინ არის ელენე დარიანი? ამისთვის გვაქვს ორი გზა: ისტორიული გზა(წყაროების კვლევისა) და თეორიული გზა (ავტორობის თეორია). 

II. ელენე დარიანის ავტორობის წყაროები: ავტოგრაფები

პირველ რიგში, უნდა შევეცადოთ, დავადგინოთ ისტორიული წყაროები და ვნახოთ, რა საბუთები გვაძლევს საშუალებას უარვყოთ ან მივემხროთ რომელიმე ზემოთ ჩამოთვლილ ვერსიას. 

ელენე დარიანის სახელით ქართულ ჟურნალებსა და გაზეთებში სულ 14 ლექსია გამოქვეყნებული:

1. „ძახილი“, გაზეთი „მეგობარი“, 1915, N 33, 8 ნოემბერი

2. „ჩემი თავადი“, გაზეთი „მეგობარი“, 1915, N 33, 8 ნოემბერი

3. „ზამთარში“, გაზეთი „მეგობარი“, 1915, N 62, 13 დეკემბერი

4. „უვერტიურა“, ჟურნალი „ცისფერი ყანწები“, 1916, N 1

5. *** (უკანასკნელი მოვიხსენი...), ჟურნალი „ცისფერი ყანწები“, 1916, N 1

6. „პირამიდებში“, ჟურნალი „ცისფერი ყანწები“, 1916, N 1

7. „ფერადი სონეტი“, ჟურნალი „ცისფერი ყანწები“, 1916, N 2

8. „მე და კატა, ჟურნალი „ცისფერი ყანწები“, 1916, N 2

9. „ყოველთვის მასში“, ჟურნალი „ცისფერი ყანწები“, 1916, N 2

10. „ელენე დარიანი წერს უბრალოდ და აბნეულად“, გაზეთი „ბარრიკადი“, 1920, N2, 25.10.

11. „ცისფერი ქოლგა“, ჟურნალი „მეოცნებე ნიამორები“, 1922, N 7, ნოემბერი

12. „წერილი ანნა ახმატოვას“, ჟურნალი „მეოცნებე ნიამორები“, 1922, N 8, დეკემბერი

13. „დარიანული“, ჟურნალი „მეოცნებე ნიამორები“, 1923, N 10, დეკემბერი

14. „პარიზისაკენ“, ჟურნალი „კავკასიონი“, 1924, N 3-4, მაისი

1955 წლის გამოცემაში (შემდგენელი: შალვა დემეტრაძე) შევიდა 10 დარიანული ლექსი („ძახილი“,„ზამთარში“, „უვერტიურა“, „ფერადი სონეტი“, ,„პირამიდებში“, ***„ამაღამ, მგონი, იქნება ქარი“, „ცისფერი ქოლგა“, „წერილი ანნა ახმატოვას“, ***„უნდა აყვავდეს მალე ქვიშნები“, „დარიანული“). სქოლიოში აღნიშნულია, რომ პაოლო იაშვილი ელენე დარიანის სახელითაც ბეჭდავდა ლექსებს.

1959, 1965 და 1975 წლების გამოცემებში (შემდგენლები: შ. დემეტრაძე, ალ. გომიაშვილი და შ. დემეტრაძე) შევიდა 14 ლექსი, 1978 წლის გამოცემაში (შემდგენელი: მუხრან მაჭავარიანი) 12 ლექსი(ლომჯარია 1999).

პირველხარისხოვანი მნიშვნელობის წყაროები იქნებოდა ავტოგრაფები, რომლებიც წინ უსწრებსგამოცემას და ამ დროისათვის უცნობია. 

პაოლო იაშვილის ხელით გადაწერილი ავტოგრაფები ინახება მის ოჯახში, ხოლო ასლი - ლიტერატურის მუზეუმში. ეს არის ბლოკნოტი, რომელსაც ყდაზე აწერია „ელენე დარიანი“. ამბლოკნოტში პაოლო იაშვილს ჩაუწერია ლექსები: „დარიანული“ (1923) , „პირამიდებში“ (1916) -მთლიანად; „ცისფერი ქოლგა“ (1922), „ანა ახმატოვას“ (1922), „ფერადი სონეტი“ (1916), „პარიზისაკენ(1924) - თითო სტრიქონი (ლომჯარია 1999)

ელენე ბაქრაძის ხელით ჩაწერილი ლექსებიც, თითქმის დადასტურებულად, გამოქვეყნებისშემდეგაა ჩაწერილი. ეს ლექსებია: 

„პირამიდებში“ (1916) (სათაურით „ნილოსის ნაპირზე“, ორი თარიღი აქვს - 1916 და 1918 წელი, განჯა), „დარიანული“ (უსათაუროდ - ***დამეღალა მაჯა მარჯნის მძიმე ჯაჭვის ტარებით... უთარიღო),„ცისფერი ქოლგა“ (უსათაუროდ - ***მინდა გიამბო სოფლის ამბავი... უთარიღო), მე და კატა(უსათაუროდ - ***აი მოვიხსენ ტანზე საფარი, მინაწერით: სოფელი განჯა, უთარიღო).

აქედან გამომდინარე, ავტოგრაფებს, როგორც ავტორობის დამდგენ წყაროებს, ვერ დავეყრდნობით, მით უმეტეს, რომ ლექსების დიდი ნაწილი ავტოგრაფებით არ არის დადასტურებული. მიუხედავადამისა, ავტოგრაფებთან დაკავშირებით არსებობს ვარაუდები, რომელსაც მოგვიანებითდავუბრუნდები.

III. ელენე დარიანის ავტორობის წყაროები: თანადროული მიმოწერა (1915-1924)

წყაროების შემდეგი კორპუსი, რომელსაც შეგვიძლია დავეყრდნოთ, არის დარიანული ციკლისგამოქვეყნების თანადროული წერილები. ელენე ბაქრაძის არქივში დაცულია პაოლო იაშვილის წერილები მისდამი. ბაქრაძის წერილები პაოლოსადმი ჯერჯერობით უცნობია. პაოლო იაშვილის მოწმობით, ასეთი წერილები იყო, ელენე ბაქრაძის მოწმობით მას პაოლოსთვის 86 წერილი, მათ შორის 29 თეთრ ლექსად აქვს მიწერილი.

პაოლოს და ელენეს მიმოწერა (1915 წ.)

„Стихи Елены Дарiани вызвали въ Кутаиси цѣлую бурю возмущенiй. Послѣдняя неделя является неделей Ел. Дар. Наиболѣе интересный элѣментъ общества стоитъ за стихи, болѣе отсталые, скучные, однообразно старые _ противъ. Молодежь за нихъ! Это цѣннее всего. Своихъ стиховъ, особенно „революцiонныхъ“ я въ „Мегобари“ не печатаю. Прячу свой пафосъ для альманаха. Какъ тѣбе понравились мои трiолеты и посвященiе В. Гаприндашвили? Въ послѣднемъ стихотворенiи, быть можетъ, многое непонятно…“ - წერს პაოლო ელენებაქრაძეს 1915 წელს წლის 10 ნოემბერს.

როგორც ჩანს, წერილი დაწერილია გაზეთში „მეგობარი“ პირველი ორი ლექსის („ძახილი“ და „ჩემი თავადი“) პუბლიკაციის შემდეგ, 10 ნოემბერს. საყურადღებოა, რომ ამ წერილში პაოლო განასხვავებს ელენე დარიანის ლექსებს, რომელზეც ის მესამე პირში ლაპარაკობს, თავისი ლექსებისაგან, რომელსაც ის ინახავს „ცისფერი ყანწებისათვის“ ( ბაქრაძე 2021, გვ. 16).

1915 წელსვე კატო მიქელაძე სწერს ელენე ბაქრაძეს: „აგერ ორი კვირაა, რაც წერილი გამოგიგზავნემიიღე თუ არა? გამწყრალი ხომ არ ხარ? ე. დ-ზე რომ მოგწერე? მე არ ვფიქრობ, რომ შენ იმდენათ გარეშეთ მთვლიდე, რომ გულახდილათ ვერ გაგიზიარო ჩემი აზრი“ (ბაქრაძე 2021, გვ. 27).

ელენე ბაქრაძე განჯიდან პასუხობს კატო მიქელაძეს: „მაპატიე, გენაცვალე, რომ ისეთი უსაფუძვლო, დაუმსახურებელი მწუხარება მოგაყენე: როგორ უნდა დაგარწმუნო მე შენ, არ ვიცი, მხოლოთ გეფიცები სინიდისს, კატო, რომ მე ელენე დარიანზე ძალიან შორს ვარ და არც ერთი ლექსი ქუთათურებზედ ადრე მე არ მცოდნია. პაოლო იაშვილი იგი არ არის, ამაზედ ლაპარაკი მეტიც არის; ვერც კი წარმომიდგენია, როგორ შეიძლება მათი დადარება? ეს, რომ მე იმას კარგათ ვიცნობ და პაოლოზედაც უკეთ, ჩემო ძვირფასო, არ შეიძლება ცოდვათ ჩამეთვალოს, ისე კი, კატო, დამშვიდდი, დარწმუნდი, რომ ელენე ბ-შვილი და ელენე დარიანი, უჰუ! საიდან სადაო, წმიდაო საბაო! მე, როდესაც მანდ ვიყავი, სულ მართალს ვამბობდი, თუმცა ვგრძნობდი, რომ ჩემი მართალი აღარ გადიოდა და მერე აურიე მეც. გარწმუნებ და გეფიცები, რომ მე იგი არ ვარ და თუ ეხლა არ დამიჯერე, კატო, იცოდე, რომ თავის დღეში ამ საგანზედ შენთან აღარ ვილაპარაკებ. რატომ არ ვამხელ, ვინ არის? რა ნება მაქვს? აბა, მითხარი, რა ნება მაქვს? თუ უნდა, თითონ ძალიან კარგათ იტყვის და, ყველას რომ თავი დავანებო, მე იმ ადამიანის ხათრიც მაქვს და სიყვარულიც“ (ბაქრაძე 2021 გვ. 27-28).

იაზონ ბაქრაძე სწერს ელენე დარიანს 1915 წლის 1 ოქტომბერს:

„ელენე დარიანის ლექსები პაოლო (?) იაშვილმა წაიკითხა თეატრში ერთ ლიტერატურულ საღამოზე; მე არ დავსწრებივარ, მაგრამ გადმომცეს, რომ მეტათ თამამათ დაწერილია, იმდენათ თამამათ, რომ ბევრმა შიგ პორნოგრაფია დაინახა და თეატრიცმიატოვაო“ (ბაქრაძე 2021, გვ. 36).

როგორც ჩანს, იაზონ ბაქრაძე წერს 1915 წლის 20 სექტემბერს, ქუთაისში გამართულ საღამოზე„საქართველოს ყვავილები“ (ლომჯარია 1999, გვ. 69). ელენე დარიანის ლექსების გამოქვეყნებამდეც კი, ახლობლები ვარაუდობენ, რომ ამ ლექსების ავტორი შეიძლება ელენე ბაქრაძეც იყოს ან ყოველ შემთხვევაში ამა თუ იმ ფორმით იყოს ამ ლექსებთან დაკავშირებული. 

იაზონ ბაქრაძის პასუხი ელენე ბაქრაძის 4 ნოემბრის წერილზე, რომელიც არ შემონახულა:

„შენი წერილი 4 ნოემბერს გამოგზავნილი მივიღე. შენ მისაყვედურებ, რათ დავბეჭდე შენიმინიატიურა გაზეთში: დავაბეჭდვინე მიტომ, რომ მომეწონა ძალიან, მოეწონა სხვებსაც. იმავ ნომერში დაბეჭდილია ცნობილი მწერლის, ჯორჯიკიას ეტიუდი, მაგრამ შენი შეუდარებლათ უკეთესია. ამას წინა წერილშიაც გწერდი. შენ ჩივი, ქართული ენა არ ვიციო. ძალიან კარგათ იცი. შენი მინიატიურის ენა ძლიერ მსუბუქიც არის და მხატვრულიც. მე თუ გწერდი, მოთხრობების შესახებ, ეს იმიტომ კი არა, ვითომ მინიატიურა არ მომწონდეს, არამედ იმიტომ, რომ მინდა, შენ ნიჭს მეტი ასპარეზი მიეცეს - მოთხრობები უფრო მეტს შემთხვევას მოგცემს ადამიანის ტანჯვა და სიხარული უფრო ღრმათ და უფრო ვრცლათ დაასურათო და მაშასადამე, შენი სულიერი განწყობილებაც. ელენე დარიანი შენ არ მგონიხარ, მაგრამ თუ იმის შესახებ ვრცლათ მოგწერე, ესმიტომ, რომ ვიღაცა არის, შენი კარგი ნაცნობი უნდა იყოს. მე მოგწერე იმის შესახებ მაშინ, როცა მისი ლექსები არც გაგონილი მქონდა და არც წაკითხული. მხოლოდ სხვისაგან გამეგონა, რომ იმდენათ პორნოგრაფიული არის, რომ ხალხი გავიდა თეატრიდანაო. ახლა წავიკითხე „მეგობარში“ დაბეჭდილი და დავინახე, რომჩემგან გაგონილი აზრი მეტათ გადაჭარბებული ყოფილა, თუმცა, მე მაინც მირჩევნია, რომ ფიზიოლოგიური ჩვენი მოთხოვნილებანი ნაკლებათ იყვნენ ტემათ ლექსების და მეტ ყურადღებას აქცევდენ იმ აღმაფრენას, რომელსაც სიყვარული იწვევს ადამიანის სულში. ყოველ შემთხვევაში, ისეთი გადაჭარბებული არაფერი ყოფილა იმ ლექსებში, როგორც ამბობდენ. შენ მწერ ლექსში Eლლი-ს პორნოგრაფიული არა ყოფილა არაფერიო. მე ეს არც მითქვამს, პირიქით, მაშინაც ვამბობდი დაწერილშიაც გწერდი, რომ მომწონს მეთქი. სამსახურში თუ აპირობ შესვლას, კარგი გიქნია. მწერლობას სერიოზულათ შეხედე და თუ გაიფურჩქნა შენი სამწერლო ნიჭი, ამ მწერლობაში იპოვიმრავალ სიხარულს და კმაყოფილებას“. (ბაქრაძე 2021 გვ. 38). 

იაზონ ბაქრაძე 28 ნოემბერს სწერს ელენეს:

„ალბათ შენ გეწყინა, რომ მე დაწვრილებით გაცნობე ჩემი აზრი დარიანის ლექსებზე და შენ იფიქრე, თითქოს შენ გთვლიდე იმ ლექსების ავტორათ. სრულებით ეს სინამდვილეს არ შეეფერება. შენ კი არგთვლიდი ავტორათ, მაგრამ ვიცოდი, რომ შენ ავტორს კარგათ იცნობდი და მეც ისე მკვახეთ გამოვსთქვი ჩემი აზრი ისეთ „პოეზიაზე“, რომელიც გვიხატავს მხოლოდ ჩვეულებრივს, ყველასათვის ერთნაირს და საერთოს არ ანათებს ადამიანის შინაგან არსებას, რომ დაგვანახოს ადამიანის მრავალფასოვანი სულის ხვეულებს). ... კატომ მთელი წერილი დასწერა საგაზეთოთ დარიანისებური ლექსების წინააღმდეგ, წამიკითხა და მეც რამდენიმე შენიშვნა მივეცი. ახლა შენ წარმოიდგინე გამოცდილებით, თუ რა ამბავი მოხდებოდა ჩვენს შორის. ხომ გახსოვს, ზაფხულში რომ ლექსი დასწერა და ჩვენ შენიშვნა მივეცით, რა ამბავი ჩხუბი დატრიალდა, ახლა კიდე უარესი გახდა. იმას ჰგონია, რომ ვინც მის ნაწერში ნაკლს დაინახავს, უეჭველათ ამას განზრახ შვრება, რათა აწყენინოს მას“ (ბაქრაძე 2021, გვ. 39).

1916 წლის 31 მარტს იაზონ ბაქრაძე წერს ელენე ბაქრაძეს: 

„მერე ჭიათურაში ვიყავი, შემდეგ „ყანწების“ ისტორია დაიწყო და ვუცდიდი ამის დასასრულს, რომვრცელი წერილი მომეწერა. ახლა კიდე არჩევნები დაიწყო და იმითი ვარ დაკავებული. „ყანწების“ ისტორია ძლიერ დამახასიათებელია ქუთაისის საზოგადოების უმეტესობის ფარისევლობის და უგულწრფელობის. საქმის გარემოება ასეთია. როგორც იცი, გაზეთ მეგობარში დაიბეჭდა რამდენიმელექსი ელენე დარიანისა. ამ ლექსების შესახებ ჩემი აზრი შენ უკვე იცი. მათ მე ვაკრიტიკებ მხოლოდ ხელოვნების მხრით და ვამბობ, რომ როცა ლირიკული ლექსი გამოხატავს ავტორის არა სულიერ განცდას, სულიერ მღელვარებას, სიხარულს და ტანჯვას, არამედ ხორციელ ყოველდღიურ განცდას, რომელიც ბოლოს და ბოლოს ყოველ ადამიანისათვის ერთგვარია და არავისათვის ეს განცდა არც უცნობს, არც საიდუმლოს რასმე არ წარმოადგენს, ასეთი ლექსი არ არის ნამდვილი ხელოვნება და ესტეტიურ გრძნობას ვერ დააკმაყოფილებს, პირიქით ადაბლებს, ამახინჯებს ადამიანის ესთეტიურ გრძნობას. ეს, ჩემის აზრით, თუ პოეზია არის, ძლიერ დაბალი ხარისხის (წაიკითხე, მაგ., ის ლექსი, რომელიც თავდება სიტყვით: „გამთბარი კატა“-თი). ამ ლექსებს ქუთათურმა საზოგადოებამ (სხვათაშორის, კატომაც) შეხედეს მხოლოდ იმ თვალსაზრისით, რომ ასეთი ლექსები სქესობრივათ რყვნის ხალხსო და დიდი უკმაყოფილება გაისმოდა „მეგობრის“ წინააღმდეგ. ამის შემდეგ გამოსცეს ცალკე კრებული „ცისფერი ყანწები“, რომელშიაც ზოგიერთ გვარიან ლექსებთან ზოგიერთი ზემოხსენებულისთანა ლექსებიც იყო დაბეჭდილი და ამას გარდა, მანიფესტი პაოლოსი. ამან ხალხიკიდე უფრო ააღელვა. ამას წინეთ აქ ერთი კვირის ვადით გახსნეს საყავე თეატრის ასაშენებელ ფონდის სასარგებლოთ. აქ ერთ საღამოს მიწვეული იყვნენ პაოლო და მისი ამხანაგები, რომელთაც აქ „ფუტურისტები“ დაარქვეს, ლექსები წაიკითხეს და აქ გაუკეთეს იმათ სკანდალი, რომელიც კინაღამ ხელდახელ შეტაკებით არ გათავდა. ამის შემდეგ თეატრში წაიკითხა ლექცია კატომ ქალის მდგომარეობაზე. მეორე ნაწილი ლექციისა, რომელიც შეიცავდ „ყანწისტების“ კრიტიკას და ლანძღვას და აგრეთვე ლანძღვას ს.ფედერალისტების პარტიისა, რომელიც, მისი სიტყვით, ვითომ მფარველობს ასეთ გარყვნილ ლიტერატურას. ხალხმა კატო დიდის ტაშით დააჯილდოვა. ჩემი აზრი ლექსების შესახებ წინეთაც გამიზიარებია შენთვის და ზევითაც გამოვსთქვი მოკლეთ. რაც შეეხება პაოლოს მანიფეტს არსებითათ, მე იმას ვერ დავეთანხმები, განსაკუთრებით მიტომ, რომ ცხოვრების მიზნათ დასახულია ორგია, ქეიფი და სხვა ამდაგვარი, მაგრამ სიმპატიურია ახალგაზდური უკმაყოფილება (თუნდ გადაჭარბებულიც) არსებულით და რაღაც ახლის ძიება, ახლისკენ მისწრაფება. სულ სხვა კითხვაა, მონახავენ, რასაც ეძებენ თუ არა, და ის ახალი არსებულზე და ძველზე უკეთესიიქნება თუ არა, მაგრამ ამას მომავალი გვაჩვენებს. რაც შეეხება საზოგადოების აღელვებას და იმის პროტესტს, უნდა გითხრა, რომ საზოგადოება ისედაც ისე გარყვნილია, რომ იმას ლექსები ვეღარ გარყვნის. ის ხალხი, რომელიც ოპერეტკაში აღტაცებაში მოდის, როცა ქალი, უკაცრავათ ვარ ამ სიტყვისთვის, საცვლებს იხდის სცენაზე და ის ქალები, რომელნიც იმავე ოპერეტკაში ყველაზე უფრო პიკანტიურ სცენებს და სიტყვებს გაგიჟებით ტაშს უკრავს და მომღერალ (რა მომღერალი უნდა იყოს ქუთაისში ჩამოსულ ოპერეტკაში!) ვაჟებს, ჩულქებსაც კი იხდიან და აღტაცების გამოსახატავათ სცენისკენ ისვრიან, განა ამათ აქვს უფლება პროტესტები გამოუცხადონ ახალგაზრდა მწერლებსმათი ლექსებისთვის? ან და იმ საზოგადოებას, რომელიც თითო. საათობით ჯერს უცდიან ხალხით გაჭედილ სინემატოგრაფში განსაკუთრებით მაშინ, როცა გამოცხადებულია „исключительно для взрослых“, იმისათვის, რომ ნახონ (აქაც ბოდიშს ვიხდი შენს წინაშე), თუ ქალები როგორ ხმარობენ ძალას კაცებზე (წინეთ ხომ პირიქით იყო). ასეთ საზოგადოებას არ აქვს უფლება რამე პროტესტისა, მით უფრო ისეთ სულიერთან ერთათ, როგორიც არის ფილიპე მახარაძე“. (ბაქრაძე 2021, გვ. 40-42). 

გადამწყვეტი მნიშვნელობისაა ტიციან ტაბიძის წერილი ვალერიან გაფრინდაშვილს 1916 წლის 28 სექტემბერს. ამ დროს დაბეჭდილია დარიანული ციკლის პირველი 9 ლექსი. ტიციან ტაბიძე სწერსვალერიან გაფრინდაშვილს: „მოსკოვის პირველ სიცივეს ანთებს ალით ელენე დარიანი, რომელიცრაღაც ბედით აქ მოხვდა. ხშირად გიგონებთ შენ და პაოლოს. წავიკითხეთ ერთად უკანასკნელილექსები (ბაქრაძე 2021, გვ. 51). 

არანაკლებ მნიშვნელოვანი ტიციან ტაბიძის კიდევ ერთი წერილი ვალერიანგაფრინდაშვილისადმი მოსკოვიდან, 2017 წლის 2 იანვარს:

„...ველი „ყ[ანწების]“ და „ლეილა“-ს ლექსებს... მაინტერესებს ძალიან ე. დარიანის „მე და კატა“ დაპაოლოს „ფარშავანგები ქალაქში“.“

თუკი კატო მიქელაძე ან იაზონ ბაქრაძე ვარაუდობენ, რომ ელენე ბაქრაძე შეიძლება ელენე დარიანიიყოს, მიუხედავად იმისა, რომ თვითონ ელენე ბაქრაძე უარყოფს როგორც თავის, ისე პაოლოსავტორობას, ტიციან ტაბიძე დაბეჯითებით ამბობს, რომ ელენე ბაქრაძე პაოლო არ არის (პაოლო ამდროს არ არის მოსკოვში). ელენე ბაქრაძის მოგონებებით დასტურდება, რომ ის ამ დროს მოსკოვშიადა ხვდება ტიციანს. შესაბამისად, უნდა ვივარაუდოთ, რომ ტიციანი ელენე ბაქრაძეს (და არაპაოლოს) მოიხსენიებს ელენე დარიანად. ტიციანი ელენე დარიანის და პაოლოს ლექსებს ერთმანეთისგან ასხვავებს. 

უკვე ამ ეტაპზე, დარიანული ციკლის დროინდელ მიმოწერაზე დაყრდნობით შეგვიძლიაგამოვრიცხოთ პირველი ვერსია: რომ ელენე ბაქრაძე ელენე დარიანთან საერთოდ არანაირ კავშირში არ არის. ტიციან ტაბიძე (და როგორც მოგვიანებით ვნახავთ, სხვებიც, მათ შორის პაოლო იაშვილიც, მას ელენე დარიანად მოიხსენიებენ). თუმცა, ესეც ვერ წყვეტს ავტორობის საკითხს. თურატომ, ამაზე ოდნავ მოგვიანებით ვიტყვი. 

IV. ელენე დარიანის ავტორობის წყაროები: მოწმობები 

ტიციან ტაბიძის წერილი ერთდროულად ეკუთვნის წყაროების ორ კორპუსს, დარიანული ციკლის თანადროულ მიმოწერას და მოწმობებს იმის შესახებ, თუ ვინ არის ელენე დარიანი. ასეთიმოწმობები გვაქვს წინა საუკუნის ათიანი წლების შუიდან ოთხმოციანი წლების ჩათვლით. 

ზოგიერთი მათგანი დამოწმებული აქვს გიორგი ჯავახიშვილს, როგორც მოწმობა ელენე ბაქრაძის ავტორობისა, ზოგიერთი ზეინაბ ლომჯარიას, როგორც მტკიცებულება პაოლოს ავტორობისა, ზოგიერთი მათგანი შეტანილია ელენე ბაქრაძის რეპრესირებულ კრებულში. ზეინაბ ლომჯარია წერს, რომ არც ერთი ცისფერყანწელის მოგონებაში ელენე ბაქრაძე ელენე დარიანის სახელითმოხსენიებული არ არის (ლომჯარია 1999, 63-64). ეს არაა მართალი. 

ასეთია ამ მოწმობათა ქრონოლოგია: 

 1916

ტიციან ტაბიძე ვალერიან გაფრინდაშვილს წერს, რომ ნახა ელენე დარიანი მოსკოვში. ეს არ არისპაოლო, იმიტომ რომ პაოლო გაფრინდაშვილთან ერთად თბილისშია, ხოლო ელენე ბაქარაძე ამდროს მოსკოვშია და ხვდება ტიციანს. 

ზეინაბ ლომჯარია იმოწმებს ფილიპე მახარაძის წერილს, სადაც ლაპარაკია ელენე დარიანზე, მაგრამარაფერია ნათქვამი იმის შესახებ, თუ ვინ ჰგონია მას ელენე დარიანი (ლომჯარია, 1999, 91).

1917

აქაც ზეინაბ ლომჯარიას მოჰყავს ტიციან ტაბიძე მოწმედ, ოღონდ ტიციან ტაბიძე პაოლო იაშვილისავტორობაზე არც ამ მოწმობაში ამბობს რამეს (ლომჯარია 1999, 92). პირიქით, როგორც ვნახეთ, ტიციანი პაოლოს და ელენე დარიანის ლექსებს ერთმანეთისგან დამოუკიდებლად მოიხსენიებს. 

1918

გრიგოლ რობაქიძე ჟურნალში „ARS“ (1918, N 1) წერს თავის მოსაზრებას (догадка), რომ ელენე დარიანიარის ქალური სახე ქართული მოდერნიზმის ერთ-ერთი ფუძემდებლის (მამაკაცისა). დარიანს ის გამორჩეულად მიიჩნევს იმის გამო, რომ ის პირველად ამეტყველებულა ნამდვილი ქალური სიტყვით (ლომჯარია 1999, 92-93).

1922

ვალერიან გაფრინდაშვილი (ჟურნალი „მეოცნებე ნიამორები“, ნოემბერი, 10-12) წერს, რომ ერთ-ერთმა თანამედროვე პოეტმა გამოიგონა ელენე დარიანის მითი. (ლომჯარია 1999, 94). აქაც გასაგებია, რომ ელენე დარიანი არ არის რეალური ადამიანი, მაგრამ არაფერია ნათქვამი, კერძოდ ვინ გამოიგონა ეს მითი, მაგრამ ნიშანდობლივია, რომ ლაპარაკია სწორედ მითზე და არა ფსევდონიმზე. ამასაც მოგვიანებით დავუბრუნდები. 

1922 წლის 13 იანვარს სიმონ ჯანაშია უძღვნის დადაისტურ ელეგიას ელენე დარიანს (უკანონო დას).

1922 წელს შალვა აფხაიძე (გაზეთი „ბახტრიონი“, N 13) სტატიაში „ქართველი პოეტი ქალები“ წერს: „ქართულ პოეზიაში არის ქალური სინაზის და ნაივობის ხაზები უთუოდ, მაგრამ არ არის ის, რაც იძლევა პოეტ ქალის ნერვს და ფოსფორს. ერთი ელენე დარიანი, რომელმაც ქალური ღიმილი შეიტანა სტრიქონებში, არ არის საკმარისი შექმნას რკალი თავის თავში დასრულებული.“ 

1923 

გაზეთის „რუბიკონი“ ცნობა, სადაც ისევ არ არის ლაპარაკი იმაზე, თუ ვინ არის ელენე დარიანი დაუბრალოდ ნახსენებია მისი ლექსები (ლომჯარია 1999, 92). ზეინაბ ლომჯარია მიიჩნევს, რომ აქაუცილებლად უნდა ვიგულისხმოთ პაოლო (იმიტომ რომ ის არაა ნახსენები). 

შალვა აფხაიძის ცნობა ისევ გაზეთდან „რუბიკონი“. არც აქ არის ლაპარაკი დარიანული ციკლისავტორობაზე (ლომჯარია, 1999, 92). 

იოსებ გრიშაშვილი (გაზეთი „პოეზიის დღე“ N 4, 7 მაისი, გვ. 2) იმეორებს ვალერიან გაფრინდაშვილის ზემოხსენებულ ცნობას. ეს ცნობა ახალ ინფორმაციას არ შეიცავს. 

გალაკტიონ ტაბიძის უბის წიგნაკში არის ჩანაწერი: „ქართველიშვილი შალვა და ელენე დარიანი“.

1924

სანდრო ცირეკიძე (გაზეთი „ბარრიკადი“ 1924, N 1, 6 იანვარი, გვ. 2.) პირველია, ვინც პირდაპირამბობს, რომ პაოლო იაშვილმა „გამოიყვანა პოეტი ქალი ელენე დარიანი“.

1926 

გიორგი ბაქრაძის გამოუცემელ ბიბლიოგრაფიულ ლექსიკონში დასტურდება, რომ პაოლო იაშვილიწერდა ელენე დარიანის სახელით (ლომჯარია 2004). ამ ლექსიკონს განსაკუთრებული მნიშვნელობააქვს, იმიტომ რომ მისი შემდგენლის თქმით, მხოლოდ გახსნილი ან ავტორებთან დადასტურებულიფსევდონიმები აქვს წიგნში შეტანილი. სამწუხაროდ, როგორც ჩანს, არც ეს ცნობაა მართალი. მაგ. გიორგი ბაქრაძის ბიბლიოგრაფიულ ლექსიკონში პაოლო იაშვილის ფსევდონიმად მითითებულია „არიელი“. აქამდე არ დადასტურებულა, რომ პაოლო იაშვილს „არიელის“ ფსევდონიმით რამე დაეწეროს. აქედან გამომდინარე, როგორც ჩანს, გიორგი ბაქრაძეს ფსევდონიმები უშუალოდ პირველწყაროებთან არ (ან ყველა შემთხვევაში არ) გადაუმოწმებია. ეს კი მის ცნობას დამაჯერებლობას აკლებს. 

1928 

ვლადიმირ სუტირინი თვლის, რომ ელენე დარიანი შეიძლება კაცი იყოს (ლომჯარია 1999, გვ. 98)

1936

გალაკტიონი დღიურში ეხმაურება ბესო ჟღენტის წერილს "ქართული მწერლობა ისტორიულიყრილობის შემდეგ" VII (მუშა, 22 თებერვ. 1936).

"1. სწორედ პ. იაშვილის მეთაურობით აყროლდა ქართული პოეზია (მისი წარსულის ასეთნაირადგამართლება ყოვლად შეუძლებელია).

2. მთელი წარსული იაშვილისა არის პირიქით რეალისტებთან ბრძოლა.

3. სწორედ იგი იყო გამომხატველი ავადმყოფური სკეპსისის, მისტიური განწყობილებების პოეზიის. ელენე დარიანი პორნოგრაფია არის დაბინდული საღებავები (წერილი დედას, ფარშევანგებიქალაქში, „ქიმერიონი“ და სხვ. „თავს ჩამოვიხრჩობ“)."

აქ აშკაარაა, რომ ის დარიანი ლექსების პირდაპირ უკავშირებს პაოლოს.

1937 წლამდე

ელენე ბაქრაძის მეორე ქმარი, შალვა ქართველიშვილი, ცისფერყანწელების მეგობარი იხსენებს, რომ პაოლომ ელენე გააცნო, როგორც ელენე დარიანი. შალვა ქართველიშვილი დახვრიტეს 1937 წელს. მისი ჩანაწერი დაუთარიღებელია, მაგრამ ნებისმიერ შემთხვევაში 1937 წლამდეა დაწერილი. 

“... მე ვუყურებ ფორთოხლისფერ ძველ წერილის ფურცელს და მაგონდება

ყველაფერი... პირველი მისი დანახვა - დარბაზი. - ელექტროს სხივები ყვითლად

ღებავენ ყავახანის კარებთან მაღალშუბლიან პოეტის სახეს. ორი ანთებული თვალები დადაუვიწყარისიტყვები - “ეხლა გაგაცნობ ე. დ.” - და უცბად ვხედავ,

რომ თვალები ჩაქრა და შიში დაეტყო.”

1948

გალაკტიონი თავის ჩანაწერებში ელენე ბაქრაძეს მოიხსენიებს ელენე დარიანად (ბაქრაძე, გვ. 30)

1951

ზეინაბ ლომჯარია იმოწმებს გრიგოლ რობაქიძის მოთხრობას, („ბედი ქართლისა“, N 9, პარიზი), სადაც მოთხრობის პერსონაჟი, ყაფლან ორბელაძე ამბობს, რომ პაოლო იაშვილი არის ელენედარიანის ლექსების ავტორი, მაგრამ ამას მალავს (ლომჯარია 1999, გვ. 99). ნუ დავწვრილმანდებით (მაგ. იმის მოშველიებით, რომ პერსონაჟის ნათქვამი შეიძლება არანამდვილი იყოს, იმის ფონზე, როდესაც მაგ. ელენე ბაქრაძეს გიჟად აცხადებენ და არაფერს უჯერებენ) და ეს გრიგოლ რობაქიძისპირად მოწმობად ჩავთვალოთ.

1955

ზეინაბ ლომჯარია პაოლოს ავტორობის მტკიცებულებად იმასაც მიიჩნევს, რომ როდესაც პაოლოს პირველი კრებული გამოვიდა 1955 წელს, სადაც ელენე დარიანის 10 ლექსი შევიდა და სადაცსქოლიოში ეწერა, რომ პაოლო იაშვილი ელენე დარიანის ფსევდონიმითაც წერდა ლექსებს, ეს არგაუპროტესტებიათ პაოლო იაშვილის უახლოეს მეგობრებს: გიორგი ლეონიძეს, შალვა აფხაიძეს, სერგო კლდიაშვილს, კოლაუ ნადირაძეს, იოსებ გრიშაშვილს, გალაკტიონ ტაბიძეს, კონსტანტინეგამსახურდიას, სიმონ ჩიქოვანს, არისტო ჭუმბაძეს და სხვებს (ლომჯარია 1999, 37). ზეინაბ ლომჯარიამიიჩნევს, რომ ჩვენ არ გვაქვს უფლება არ ვენდოთ პაოლოს ახლო მეგობრებს ავტორობის საკითხში(ლომჯარია 1999, 38). 

1956 

იოსებ გრიშაშვილის მინაწერი ელენე ბაქრაძე-ქართველიშვილის მოგონებებზე: „ელენე დარიანმა გადმომცა, შალვას მეუღლემ“ (ლომჯარია, 1999, 41). ზეინაბ ლომჯარია მნიშვნელოვნად მიიჩნევსიმას, რომ ეს მინაწერი უშუალოდ დოკუმენტზე კი არ არის გაკეთებული, არამედ მისთვის შემოხვეულთაბახის ფურცელზე, თუმცა არ განმარტავს, რატომ აქვს ამ დეტალს მნიშვნელობა. 

ზეინაბ ლომჯარია იმოწმებს ბესარიონ ჟღენტს, რომელიც ელენე დარიანს პაოლოს ფსევდონიმადმიიჩნევს. ამ დროს უკვე გამოცემულია პაოლო იაშვილის პირველი კრებული (ლომჯარია 1999, გვ. 95).

1956-1965. ზეინაბ ლომჯარია იმოწმებს შალვა დემეტრაძეს, შალვა აფხაიძეს, შალვა რადიანს, ანდრო ჭილაიას, ონოფრე შუშანიას, ირაკლი აბაშიძეს, ალექსანდრე გომიაშვილს, რომლებიც ამბობენ, რომელენე დარიანი არის პაოლო იაშვილის ფსევდონიმი. 

1976

ვლადიმერ ჯაფარიძე ამბობს, რომ ელენე დარიანის ფსევდონიმით წერდა პაოლო იაშვილი. 

„წარსულის გახსენება“ (კრიტიკა, 1976 N 3), ციტირებულია: ლომჯარია, 1999, გვ. 63-ის მიხედვით). 

1982

გრიგოლ ცეცხლაძის მოგონება (საბჭოთა საქართველო 7/8 გვ. 137-138), ციტირებულია (ლომჯარია 1999, გვ. 97-98) მიხედვით. აქ ცეცხლაძე ჯერ ამბობს, რომ პაოლო აქვეყნებდა ლექსებს ელენე დარიანის ფსევდონიმით, ოღონდ საკუთრივ მოგონებაში ამბობს ასეთ რამეს: „როცა პაოლოს სადღეგრძელო დაილია, მე ავდექი, ზეპირად წარმოვთქვი მისი ლექსები და ელენე დარიანის ერთი ლექსიც. პაოლოს გაეხარდა, გადამკოცნა და მერე მითხრა, თუ ასე აფასებ ჩემს ლექსებს, როგორ მოხდა, რომ გაზეთ მეგობარში ელენე დარიანის ლექსების დაბეჭდვის წინააღმდეგი გამოსულხარო. მე განვუმარტე, თუმცა მე პირადად ძალიან მომწონს ელენე დარიანის ლექსები, როგორც ხედავ ზეპირადაც ვიცი, მაგრამ გაზეთის ინტერესებს მაღლა ვაყენებ“. ზეინაბ ლომჯარია ამას მიიჩნევს პაოლოს ავტორობის დასტურად, მოგონებიდან კი ჩანს, რომ ის თავის ლექსებს და ელენე დარიანის ლექსებს მაინც ანსხვავებს, როგორც ამას აკეთებს, მაგ., ელენე ბაქრაძისადმი მიწერილ წერილში.

1988

ნინო ჩხიკვიშვილი „ლიტერატურულ საქართველოში“ (N 16, 15 აპრილი გვ. 12) აქვეყნებს კოლაუნადირაძის მოგონებას, სადაც ის ადასტურებს, რომ პაოლო არის დარიანული ციკლის ავტორი. ასევეამბობს, რომ ფსევდონიმი „დარიანი“ დორიან გრეიდან მოდის, რაც ადასტურებს ელენე ბაქრაძისმოგონებებსაც.

V. მიკუთვნების პრობლემა

სანამ შემდეგ ეტაპზე გადავიდოდეთ, შევაჯამოთ მოწმობები იმის შესახებ, ვინ არის ელენე დარიანი. ერთი შეხედვით, ეს მოწმობები წინააღმდეგობრივია. 

იმას, რომ ელენე ბაქრაძე ელენე დარიანია, ამბობენ ტიციან ტაბიძე (1916), გალაკტიონ ტაბიძე (1948), ელენე ბაქრაძის მეორე ქმარი შალვა ქართველიშვილი (1937 წლამდე), რომელიც იგონებს 1919 წლისამბავს და თვითონ პაოლო (შალვა ქართველიშვილის მოგონებებს თუ დავუჯერებთ), ასევე იოსებგრიშაშვილი (1956). 

ყველა მტკიცებულება, თანადროულიც და გვიანდელიც თვითმხილველებს, ელენე ბაქრაძისა დაპაოლო იაშვილის ახლო მეგობრებსა და ნაცნობებს ეკუთვნით. 

იმას, რომ ელენე დარიანის ლექსების ავტორი პაოლო იაშვილია, არანაკლებ მნიშვნელოვანიმოწმეები გვიდასტურებენ: სანდრო ცირეკიძე (1924), გრიგოლ რობაქიძე (1951), კოლაუ ნადირაძე(1988) (მეორად წყაროებს ამჯერად არ შევეხები).

ახლა ვნახოთ, როგორც ცდილობდნენ გადაეწყვიტათ ეს (ერთი შეხედვით) წინააღმდეგობა ქართველმეცნიერებს. იმ შემთხვევაში, თუ ამოსავალ წერტილად მივიღებთ, რომ ავტორი შეიძლება უნდა იყოსმხოლოდ ერთი, აუცილებლად უნდა მივიჩნიოთ, რომ მეორე სავარაუდო ავტორი ან ტყუის ან, როგორცამას ხანდახან ამტკიცებენ ხოლმე, გიჟია და იგონებს. ერთი ავტორის ავტორობის საწინააღმდეგო ყველა წყარო ან უგულებელყოფილ უნდა იყოს, ან ყალბად იყოს გამოცხადებული. იქ სადაც ამისგაკეთება ვერ ხერხდება, ავტორები მიმართავენ უცნაურ კონსტრუქციებს. მაგ. ზურაბ მეძველია, იმისათვის, რომ ელენე ბაქრაძე საერთოდ არ ახსენოს, მიიჩნევს, რომ პაოლო იაშვილის ელენე ბაქრაძისადმი მიძღვნილი „წერილი Elliს“„პოეტი თავისსავე წიაღში ... აღმოცენებულ პოეტს მიუძღვნის ლექსს“ (ანუ ამ ლექსს თავის თავს უძღვნის). (მეძველია 1982, 143, ციტირებულიალომჯარია, 1999, გვ. 39 მიხედვით). მის აზრს იზიარებს ზეინაბ ლომჯარია. ის, რომ პაოლო იაშვილისლექსი ელენე ბაქრაძეს ეძღვნება, იოლად დასტურდება პაოლო იაშვილის და ელენე ბაქრაძის მიმოწერიდან, სადაც პაოლო ელენე ბაქრაძეს არაერთხელ მიმართავს სწორედ ამ ფორმით. თარიღითაც, ეს წერილი პაოლო იაშვილისა და ელენე ბაქრაძის სასიყვარულო მიმოწერის პერიოდს ემთხვევა. 

ისევ და ისევ, რომ არ დაუშვან, რომ ელენე დარიანი შეიძლება ვინმე სხვა იყოს, მკვლევრებმა უნდაივარაუდონ, რომ პაოლო ოთხსტრიქონიან ლექსს „ელენე დარიანს“ თავის თავს უძღვნის დასაკუთარი თავის ალერსი მონატრებია. 

„შენი ლექსები მე მაბარია

როგორც ბავშვობის წმინდა კრებული,

მაგრამ მოწყენით ხშირათ (sic!) არიან

შენი ალერსის დანატრებული“.

ელენე ბაქრაძეს აქვს ლექსი, რომელიც პაოლო იაშვილს ეძღვნება (ხელნაწერი 1923 წლის 24 მაისისაა. ფუქცლის მარჯვენა ზედა კუთხეში წერია: ელენე დარიანი. ეს ფსევდონიმია თუ სათაური, ძნელი სათქმელია. 

მაღალ მოლოდინს შეეჩვია ჩუმი პროფილი.

ღამე დღესა სცვლის და ალიონს მწუხრის საათი.

სიტყვის ნადიმზე მე არა ვარ უარყოფილი,

მაგრამ მომბეზრდა მალულობა, ფარული დარდი.

ბევრი ვეწამე (აღარა ვარ დღეს მინდობილი),

იჭვის სათვალით გავადიდე, შუქი დავანთე,

ო, რა ძნელია ფერწასული წუთისოფელი,

ოდეს არ კვდება ვერლენი და ბრძენი საადი.

ჩემი ლექსები მოვიშორე და გავასხვისე,

დიდი მოთმენა მოვიახლე და შევითვისე,

დაღლილი შუბლით მოვაწყინე სხვისი სიავე.

ყველას გავუძლებ - კარგადა ვგრძნობ, ყველაფერს დღესა,

სახელის ლანძღვას, ტიციანს და მის მეუღლესა,

კვლავ ფრთებს ავისხავ და სტრინქონებს მივცემ სილაღეს.

ძნელი მისახვედრი არაა, რომ პაოლოს "შენი ლექსები მე მაბარია" პასუხია "ჩემი ლექსებიმოვიშორე და გავასხვისეზე". 

იმის მაგივრად, რომ დაუშვან, რომ დარიანი შეიძლება საერთო „ქოლგა“ (დარიანული ციკლის ერთიმნიშვნელოვანი სახე რომ გამოვიყენო) იყოს შეყვარებული წყვილისათვის, მეცნიერებს ბევრადუფრო რთული კონსტრუქციების მოგონება სჭირდებათ მონოავტორობის დასასაბუთებლად.

იგივე კონსტრუქციას, რომელიც კოლაუ ნადირაძის გვიან ჩაწერილ მოგონებაში გვხდება (პაოლო იაშვილის საოცარი გარდასახვის უნარის შესახებ) მიმართავს, მაგ.,გურამ ასათიანი. მიუხედავადამისა, ეს კონსტრუქცია, როგორც ჩანს, მაინც არ არის ბოლომდე დამაკმაყოფილებელი. გიორგი კალანდაძე და მირიან აბულაძე (ქართლი ლიტერატურის ისტორია, ტომი V, თბილისი, 1985 წ. გვ. 485-486).

[…]“ელენე დარიანი“ არ იყო პოეტის მხოლოდ ჩვეულებრივი ფსევდონიმი, ანდა პოეტის შემოქმედებითი გაორების შედეგი. ეგრეთ წოდებული მისი ეს დარიანული ლექსები […] გაცილებით რთული შემოქმედებით პროცესის ნაყოფია. პაოლო იაშვილი ამ ლექსების წერის დროს ჭეშმარიტი არტისტიზმით ახდენს თავისებურ პოეტურ გარდასახვას, თავის წარმოსახვაში პოეტი ქალის, როგორც შემოქმედის, მხატვრულ ნიღაბს ქმნის, რომელიც თავის მხრივ ცოცხალ, დამოუკიდებელ შემოქმედად გვევლინება“. 

1985 წელს ელენე ბაქრაძის არქივი ჯერ კიდევ არ იყო ცნობილი, ამიტომაც მკვლევრებს, რომლებიცამ დროისათვის უკვე კონსენსუსად ქცეულ პაოლო იაშვილის მონო-ავტორობას ეყრდნობოდნენ, უწევდათ საკმაოდ რთული კონსტრუქციის შექმნა: პაოლოს გარდასახვა, რომელიც წარმოშობს პოეტი ქალის, როგორც შემოქმედის მხატვრულ ნიღაბს, რომელიც ცოცხალ და დამოუკიდებელ შემოქმედად გვევლინება. მკვლევრები - ორივე შესანიშნავი ფილოლოგიური ყურით დაჯილდოებული - გრძნობენ, რომ ტექსტი პოლიფონიურია, მასში ერთზე მეტი ხმა ისმის და ორივე ხმა დამოუკიდებელია. შეგვიძლია ვთქვათ, რომ ესაა დარიანული ციკლის სპეციფიკა - ეს ლექსები განსხვავდება პაოლოიაშვილის ლექსებისაგან სწორედ თავისი პოლიფონიურობით, რომელიც პაოლო იაშვილისშემოქმედების მკვლევართა ნაწილს მაინც შესანიშნავად ესმოდა, ოღონდ არ ჰქონდა ამპოლიფონიურობის აღწერის არც მასალა და არც ინსტრუმენტები. 1997 წლის შემდეგ ეს მასალაგაჩნდა. არსებობდა მეთოდიც, ოღონდ ეს მეთოდი დარიანული ციკლის კვლევის დროს არგამოყენებულა. 

VI. ელენე დარიანის ავტორობის წყაროები: ელენე ბაქარაძის მოგონებები და დღიურები

სანამ საბოლოო დასკვნებზე გადავალ, წყაროების კიდევ ერთ, მნიშვნელოვან კორპუსს უნდამივუბრუნდე. ეს არის ელენე ბაქრაძის მოგონებები. ჩვენ უკვე ვიცით, რომ ელენე ბაქრაძეს ელენე დარიანად მოიხსენიებენ თავად პაოლო, შალვა ქართველიშვილი, ტიციან ტაბიძე, გალაკტიონ ტაბიძე, სიმონ ჯანაშია. მაგრამ რას ნიშნავს ეს და როგორ უთანხმდება ეს იმას, რომ, როგორც მინიმუმ 1924 წლიდან პაოლო იაშვილი მიიჩნევა ელენე დარიანის ლექსების ავტორად? ამ წინააღმდეგობის დაძლევის საშუალებას გვაძლევს ა) ელენე ბაქრაძის მოგონებები და დღიურები და ბ) ავტორობის თეორიები, რომლებიც არ ეყრდნობიან ავტორის და ბიოგრაფიის განუყოფელ ერთიანობას. ელენე ბაქრაძის მოგონებები დარიანული ციკლის თანადროული არ არის (1915-1924). ცალკე ეს და ცალკე ის, რომ პაოლოს მონო-ავტორების მომხრეები ელენე ბაქრაძის ჩანაწერებს ხელაღებით უარყოფენ, გვაიძულებს, ბაქრაძის მემუარები სხვა წყაროებთან გადავამოწმოთ. მართალია, რომ ბაქრაძის მემუარებში არის უზუსტობები (ეს დამახასიათებელია მემუარული ჟანრისათვის), მაგრამ მისი ცნობების დიდი ნაწილი დასტურდება სხვა წყაროებითაც, ამიტომ, არანაირი საფუძველი არ გვაქვს, ხელაღებით უარვყოთ მისი მონათხრობი. ხშირ შემთხვევაში, ჩვენარ ვიცით, როდინდელია ეს მოგონებები. ნაწილი 1960-იანი წლებისაა (როგორც, მაგ., ირაკლია ბაშიძისათვის მიწერილი წერილი). მოგონებები ორენოვანია, არის რუსული და ქართული მოგონებებიც. ხშირად ისინი მეორდება, მაგრამ ამბავი, რომელიც გადმოცემულია - ა) მოგონებებშიბ) ირაკლი აბაშიძის და შალვა ძიძიგურისათვის მიწერილ წერილებში (რომლებიც არ ვიცით, გაიგზავნა თუ არა) და გ) დღიურებში - ერთია. ეს ისტორია მოკლედ ასეთია:

პაოლო იაშვილს და ელენე ბაქრაძეს (იმ დროისათვის აგრონომ ბერიშვილის ცოლს) ერთმანეთიშეუყვარდათ 1915 წლის ზაფხულში, არგვეთში. ამას ადასტურებს პაოლო იაშვილის მიწერილი სასიყვარულო წერილები. ეს ურთიერთობა, როგორც ელენე ბაქრაძე არაერთხელ და ხაზგასმით ამბობს,  არ ყოფილა სექსუალური. პაოლო იაშვილი იგონებს კოცნებს, მაგრამ გარკვეულ ზღვარს, რომელიც ელენე ბაქრაძისათვის, როგორც ჩანს, მნიშვნელოვანია, ის არგადასულა და ხაზს უსვამს მისი და პაოლოს სიყვარულის პლატონურობას. 

როგორც ელენე ბაქარაძე ამბობს, მას პაოლოსათვის გაუგზავნია 80 წერილზე მეტი. არც ერთიწერილი ჯერ-ჯერობით აღმოჩენილი არ არის, მაგრამ პაოლოს წერილებიც და სხვა წყაროებიცგვიდასტურებენ, რომ ელენე ბაქრაძე მას სწერდა. 

როგორც ბაქრაძე ამბობს, პაოლო წერდა ლექსებს მისი წერილების საფუძველზე. 1917 წელს ელენე ბაქრაძე მიემგზავრება მოსკოვში, სადაც ტიციან ტაბიძე მიდის მასთან, როგორც ელენე დარიანთან (იხ. ზემოთ), მაგრამ, როგორც ელენე ბაქრაძე წერს, მალევე აიცრუებს მასზე გულს (На третий день я по почте получила открытку с большим упреком, где Тициан Выражал сомнение по поводу того, чтоб я когда нибудь горела огнем Е. Д.). აქედან იწყება მისი ურთიერთობის გაციება პაოლოსთან. როგორც ჩანს, 1917 წლისშემდეგ სასიყვარულო ურთიერთობა წყდება, მაგრამ მეგობრული ურთიერთობა მაინც ნარჩუნდება. რამდენად საფუძვლიანია ელენე ბაქრაძის მტკიცდება, რომ ყველა დარიანული ლექსი (დარჩენილი 5, რომელიც 1920 და 1924 წელს შორისაა დაწერილი) მის წერილებს ეყრდნობა, ამჟამად ძნელისათქმელია და დამატებითი გამოკვლევა სჭირდება. ამ პერიოდში (1920 და 1924 წლებს შორის) ხვდება ელენე ბაქრაძის ლექსი „თავად დარიანს“, ისევე როგორც პაოლო იაშვილის ლექსი „ელენე დარიანს“. როგორც შალვა ქართველიშვილის მემუარებიდან ვიგებთ, პაოლო მას ელენე ბაქრაძესაცნობს, როგორც ელენე დარიანს.

აი რას წერს ელენე ბაქრაძე ერთ-ერთ დაუთარიღებელ მოგონებაში. პაოლო იაშვილი ეუბნება მას: „Твои письма, как белые стихи, помещу на первой странице и полетят в тебя камни со всех поэтов Грузии. Тебя назовут резкой женщиной, не боишься? Я только улыбалась. Я ничего не боялась. Я не понимала никогда, как можно было частные письма помещать в журнал. Опасаюсь, что я даже не писала в них обращения. И вот однажды он мне передал стихи известные под заглавием „В пирамидах“. Они тогда были написаны немного иначе. Он поработал над ними прежде, чем они появились позднее в печати. Эти стихи были результатом выше приведенного случая переезда через Квирилы. Это собственно было первое мое послание к нему. Переданное настроение было оформлено прекрасно. Было вскоре после этого еще одно стихотворение, которое так напугало меня, что я тут же его порвала.

- Нет, Павле, дорогой, родных, матери стесняюсь. Нельзя! и потом ты ведь их оформляешь. Мои письма белые стихи, а это просто чудные стихи. Они твои. Говорила я, а он смеясь целовал мой лоб, волосы. 

- Я только помогаю тебе. Но я никогда и не думала о печати, когда я писала письма.

- Это не письма. Это новое творчество.

- Нет, оно твое творчество.

- Ты, кажется, хочешь наделить меня призванями женщины? _ хохочет он.

Так родилась Елене Дариани _ результат глубоковолнующего увлечения, которое нужно было только лишь для того, чтоб в грузинской литературе появилась эта дерзкая женщина со своим безудержным чувством, нежностью и нескрываевым физическим влечением к своему возлюбленному, которому фактически она никогда не принадлежала. Нежные ласки и неудовлетворенное чувство влечения и породили до болезнености обостренные ощущенья, которые выливались в словах, дали повод ее обвинениям в порнографии. Я же была необычайно скромна в ту пору. Никакой открытой дерзости я проявить тут не могла и мне хотелось видеть триумф, но самой быть в стороне. Но все таки Паоло не удержалса и нескольким лицам назвал меня (ბაქრაძე 2021, გვ. 47). 

ის, რომ პაოლო ელენე დარიანად აცნობდა სხვებს ელენებაქრაძეს, დოკუმენტურად დასტურდება (მათ შორის, შალვა ქართველიშვილის ჩანაწერიდან). ამ მოგონებაში არის ერთი შეუსაბამობა: „პირამიდები“ არ არის დარიანის პირველი ლექსი. აქ შეგვიძლია დავუშვათ, რომ: ა) პირამიდებამდე პაოლო იაშვილის ლექსები არ ეყრდნობა ელენებაქრაძის წერილებს; ბ) რომ ელენე ბაქრაძეს პირველი წერილისა და ლექსის თარიღი არაზუსტად ახსოვს; გ) რომ დარიანული ლექსების გამოქვეყნების ქრონოლოგია არ ემთხვევა მათი დაწერისქრონოლოგიას. ამ უკანასკნელი ვარაუდის საფუძველი არსებობს. პაოლო ელენეს ერთ-ერთ წერილში წერს, რომ ლექსებს "ყანწებისთვის" ინახავს. "პირამიდებში" სწორედ "ცისფერ ყანწებში" გამოქვეყნდა.

ციკლის მეორე ლექსს ჰქვია „ჩემი თავადი“. პაოლო იაშვილის და ელენე ბაქრაძის მიმოწერაში ფიგურირებს პოლინკა საქსი. როგორც ჩანს, ელენე ბაქრაძემ წააკითხა პაოლო იაშვილს ალექსანდრ დრუჟინინის (1824-1864), ჟურნალის „Современник“ წრის მწერლის დიდი მოთხრობა (повесть) „პოლინკა საქსი“ (1847), რომელიც XIX საუკუნის რუსეთში პოპულარული იყო. დრუჟინინი ითვლებოდა ქალის სიყვარულის თემის ფუძემდებლად რუსულ ლიტერატურაში და ტურგენევის წინამორბედად. სიუჟეტის მიხედვით, გათხოვილ პოლინკას უყვარდება ახალგაზრდა თავადი გალიცკი. ქმარი (კონსტანტინე ალექსანდრეს ძე საქსი, რომელსაც პაოლო წერილში შეცდომით ალექსანდრედ მოიხსენიებს), რომელზეც ლაპარაკია პაოლოსა და ელენეს მიმოწერაში, დიდსულოვნად გადაწყვეტს, ხელი არ შეუშალოს ახალგაზრდა წყვილის სიყვარულს. მოგვიანებით, პოლინკა ხვდება, რომ სინამდვილეშიპირველი ქმარი უყვარდა და ჭლექით კვდება. როგორც ჩანს, ელენე ბაქრაძეს „პოლინკა საქსის“სიუჟეტი მისი და პაოლოს ურთიერთობისთვის მოურგია, პაოლო გადაიქცა პოლინკა საქსის თავადად. თავადის თემა მთელ ციკლს გასდევს. ელენე ბაქრაძე პაოლოს უძღვნის ლექსს, სადაც მას „თავად დარიანად“ მოიხსენიებს. ეს ეპიზოდი გვაძლევს საფუძველს, დავრწმუნდეთ, რომ ელენე ბაქრაძისდა პაოლო იაშვილის მიმოწერა მართლაც იყო ელენე დარიანის ლექსების პირდაპირი „გენერატორი“. 

აი, რას წერს პაოლო ელენე ბაქრაძის წერილებზე 1915 წელს: „Я получаю твои ласковыя, прекрасныя письма. Сколько въ нихъ прелести, сколько въ нихъ очарованiя! Это – откровенiя чудной души, это – пѣсни в лунную ночь!!... Изъ твоихъ писемъ, въ мою память особенно врѣзался образъ маленького облачка, которое было освященно лишь по краямъ золотистым свѣтомъ, а въ серединѣ оставалось темнымъ. И съ этимъ облачкомъ ты сравниваешь свою жизнь“.

VII. ავტორობის თეორიები. 

როგორც ვნახეთ, ელენე დარიანის ლექსები პოლიფონიური ტექსტებია და ისეთი მკვლევრებიც კი, რომლებიც ამოსავალ წერტილად იღებენ პაოლო იაშვილის მონო-ავტორობას, ტექსტში ხედავენმეორე დამოუკიდებელ ხმასაც, ოღონდ ამ ხმას პაოლო იაშვილის გარდასახვის უნარს მიაწერენ. პაოლო იაშვილი მართლაც გამოირჩეოდა სტილის მრავალფეროვნებით. 

სტილის პაოლოსეული მრავალფეროვნებაც არ უნდა დავივიწყოთ, ოღონდ, როგორც ვხედავთ, ამშემთხვევაში საქმე უფრო რთულადაა და ჩვენ ელენე დარიანის სახელით ორ ადამიანს ვიცნობთ: პაოლო იაშვილს და ელენე ბაქრაძეს. ელენე დარიანის ლექსების გასაგებად მონოავტორობის თეორია ნაკლებად გამოგვადგება. ამ თეორიას ზოგიერთი მკვლევარი დღემდე ეყრდნობა. მაგ., თამარ პაიჭაძე, როდესაც წერს, რომ „პაოლო იაშვილის პოეტური თუ პიროვნული რენომე მისპიროვნულ თვისებებსა და გავლილი ცხოვრების გზაში უნდა ვეძებოთ“ (პაიჭაძე 162). აქ ავტორიპოეტის პოეტური რეპუტაციის გასაღებს მის თვისებებსა და ბიოგრაფიაში ხედავს. პოეტი წერს,როგორც წერს, იმიტომ რომ ის არის ის, ვინც არის თავისი თვისებებიდან და ბიოგრაფიიდან გამომდინარე. ცხადია, რომ თუკი ავტორობის ასეთ წარმოდგენას დავეყრდნობით, რომლისსაწყისები XIX საუკუნიდან, რომანტიზმის და მასთან დაახლოებული მიმდინარეობიდან (მაგ. გერმანული შტურმ უნდ დრანგიდან) მოდის, უნდა ვივარაუდოთ, რომ შემოქმედება პიროვნების გამოხატულებაა. მოდერნიზმმა ავტორის შესახებ წარმოდგენები შეცვალა. ძალიან შორს რომ არწავიდეთ, ნაწარმოების შექმნისას მოდერნიზმში და განსაკუთრებით ავანგარდიზმში სპონტანურ დაავტომატურ პროცესებს მიენიჭა დიდი მნიშვნელობა - აქ უკვე ბიოგრაფიის მნიშვნელობა მინიმუმამდე იყო დაყვანილი. 

XX საუკუნის ლიტერატურის თეორიები იმთავითვე მჭიდრო კავშირში იყო ლიტერატურულ პრაქტიკასთან, კერძოდ, ავანგარდთან. თბილისი მსოფლიო ავანგარდის ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი ქალაქი იყო, სადაც ათასცხრაასათიანი წლების ბოლოს ერთმანეთთან სხვადასხვა მოდერნისტულიჯგუფი თანამშრომლობდა და კამათობდა. ამ ჯგუფებს შორის ყველაზე გამორჩეულნი იყვნენ მოდერნისტი ცისფერყანწელები და ავანგარდისტული 41°. ამ ჯგუფმა, თავისი ზაუმის ენითდაენობრივი ექსპერიმენტებით არა თუ ტექსტის, ენის საზღვრები ფაქტობრივად წაშალა. ჯგუფისერთ-ერთი წევრი იგორ ტერენტიევი თბილისში, 1919 წელს გამოცემულ ტრაქტატში „17 ерундовых орудий“ წერდა, რომ პოეზიაში „სხვისი სიტყვის“ გამოყენება პლაგიატის ჩათვლით ახალი პოეზიისპროგრამა უნდა გამხდარიყო. მოგეხსენებათ, რომ ცისფერყანწელნი და 41° გვერდიგვერდ არიანთბილისის ავანგარდის ყველაზე ცნობილ გამოცემაში, ილია ზდანევიჩის მუზის, მსახიობ სოფიამელნიკოვასათვის მიძღვნილ „ფანტასტიკურ დუქანში“.

ტერენტიევის „უცხო სიტყვა“ გვხვდება რუსი ლიტერატურათმცოდნის, მიხეილ ბახტინის წიგნში„დოსტოევსკის პოეტიკის საკითხები“, რომელმაც თანამედროვე ლიტერატურათმცოდნეობა სამუდამოდ შეცვალა. ბახტინის მიერ შემოტანილი „პოლიფონიის“ და უფრო გვიანდელი„ჰეტეროგლოსიის“ (разноречие) ცნებები ბულგარული წარმოშობის ფრანგმა ლიტერატურათმცოდნემდა ფსიქოანალიტიკოსმა - იულია კრისტევამ გამოიყენა ინტერტექსტუალობის თეორიისშესაქმნელად. როგორც ბახტინმა, ისე კრისტევამ ტექსტის გაგება შეცვალეს. ტექსტი აღარიყო„ჩაკეტილი“, არამედ ის იყო ღია როგორც სინქრონულად, ისე დიაქრონიულად და ჩართული იყო უზარმაზარ ქსელში. ინტერტექსტუალობამ გაზარდა და შეცვალა ტექსტის ინტერპრეტაციის საზღვრები და შესაძლებლობები. ასე, ბახტინმა აღმოაჩინა, რომ დოსტოევსკის რომანის ჟანრულიმეხსიერება კავშირში იყო, მაგ., ანტიკურ მენიპეურ სატირებთან. ტექსტის ცნება და საზღვრები კიდევუფრო გაზარდა სემიოტიკამ, რომელიც უკვე კულტურის სხვა ფენომენებს, მაგ., ქალაქს კითხულობდა,როგორც ტექსტს.

1967 წელს ფრანგმა ლიტერატურათმცოდნემ როლან ბარტმა დაწერა ესეი „ავტორის სიკვდილი“. ამ ესეიში ბარტი ემიჯნებოდა ავტორის ტრადიციულ გაგებას და ტექსტის ინტერპრეტაციას ავტორის ბიოგრაფიიდან გამომდინარე (ანუ მეთოდს, რომელსაც მიმართავენ როგორც ბაქრაძიანელები ისე პაოლოიანელები). ფრანგ მოდერნისტ ავტორებზე, პოლ ვალერიზე და სტეფან მალარმეზე დაყრდნობით, ბარტი წერდა, რომ ავტორი მხოლოდ ტექსტის წერის პროცესში ჩნდება.თანამედროვე ავტორს ბარტი ეძახდა „მწერელს“ (თუ სწორად მახსოვს, ასეა ქართულთარგმანში,ფრანგულად scripteur. თავის ესეიში ბარტი კარდინალურად ცვლიდა რომანტიზმიდან მომდინარე ავტორის და ტექსტის გაგებას. აღარც ავტორი იყო „გენიოსი“ არც მისი ტექსტი იყოავტორის სულის, ბიოგრაფიის ან თუნდაც ეროვნული სულის გამომხატველი, არამედ ინტერტექსტუალური ეფექტი. ბარტი ეჭვქვეშ აყენებდა ნებისმიერი ტექსტის ორიგინალურობას, რადგანაც ის იმთავითვე ერთი დიდი ტექსტუალური ნაკადის ნაწილი იყო.

1969 წელს ბარტის კვალში ჩადგა ფრანგი ისტორიკოსი და ფილოსოფოსი მიშელ ფუკო. მან საფრანგეთის ფილოსოფიურ საზოგადოებაში წაიკითხა ლექცია „რა არის ავტორი?“. არ შევჩერდები ფუკოს მიერ ბარტის კრიტიკაზე. ის აკრიტიკებდა როგორც „მწერელს“, რომლითაც ბარტმა ჩაანაცვლა ავტორი, ისე ბარტისეულ ტექსტის გაგებას. ფუკო წერდა, რომ არ არსებობს ნაწარმოების ერთიანი თეორია (ეს ჩვენი უშუალო პრობლემაცაა). როგორ უნდა მოვიქცეთო, წერდა ფუკო, ნიცშეს ნაწარმოებების გამოცემისას. უნდა გამოვცეთო თუ არა ყველაფერი, რაც მან გამოსცა და ყველაფერი, რაც არ გამოუცია? ვარიანტები? ესკიზები? ბლოკნოტის ჩანაწერები? ის, რაც მან წაშალა? უნდა შევიტანოთ თუ არა პაემნის ბარათი ან სამრეცხაოს ანგარიში? და უპასუხებს - რატომაც არა. ზუსტად იმიტომ, რომ არ გვაქვს ნაწარმოების ზუსტი განმარტება. ასევე რთულია დავადგინოთო, არის თუ არაერთიანი ნაწარმოები, მაგ., „ათას ერთი ღამე“. ასე რომ, ასკვნის ფუკო, არ არის საკმარისი უარივთქვათ ავტორზე და გადმოვერთოთ ნაწარმოებზე, რადგანაც ნაწარმოები არანაკლებ პრობლემური ცნებაა, ვიდრე ავტორი.

ამის საწინააღმდეგოდ, ფუკომ შემოგვთავაზა, ავტორი გაგვეგო არა როგორც რეალური ადამიანი,არამედ როგორც დისკურსული ფუნქცია. ოთხი ავტორისეული ფუნქცია: 1) მიკუთვნებისა (მათ შორის, სამართლებრივი პასუხისმგებლობის მიკუთვნების). ამ თვალსაზრისით, მაგ., კულტურის სამინისტროავტორის ფუნქციას ლიტერატურის მუზეუმს აკუთვნებს; 2) ავტორიტეტის ფუნქცია, რომელიც ტექსტს წონას და ავტორიტეტს სძენს (მაგ., ფსევდოდიონისე არეოპაგელი დიონისე არეოპაგელისავტორიტეტს იყენებდა ტექსტის სტატუსის ასამაღლებლად); 3)ავტორის ფიქცია, როგორც რთული ოპერაციის შედეგი, რომელიც ქმნის გონიერ არსებას, რომელსაც ავტორს უწოდებენ. მაგ.,რომავიღოთ პაოლო იაშვილი ან ელენე ბაქრაძე, მათ მიეწერებათ გარკვეული „შემოქმედებითი ძალა“. სინამდვილეში, როგორც ამბობს ფუკო, ეს არის პროექცია და სხვადასხვა ტიპის ტექსტები ს(მაგ., ფილოსოფიურის ან პოეტურის) ავტორის კონსტრუირება ხდება სხვადასხვანაირად. ის, რომ, მაგ., ელენე დარიანის ავტორობა წარმოუდგენელია, გარკვეული ისტორიული შეხედულებების პროექციაა ავტორობაზე. 4) ტექსტუალური მარკერები, რომლებიც ავტორობას გვანიშნებენ. (მაგ., მერუსთველი ხელობითა ვიქ საქმესა ამა დარი, და ასე შემდეგ). ავტორის ფუნქცია, ასკვნის ფუკო, არ განისაზღვრება ტექსტის სპონტანური მიკუთვნებით მისი მწარმოებლისადმი, არამედ რთული და სპეციფიკური ოპერაციების მეშვეობით. ავტორის ფუნქცია უბრალოდ კი არ გვაგზავნის რომელიმერეალურ ინდივიდთან, არამედ შეიძლება ადგილს უთმობდეს რამდენიმე „ეგოს“.

VIII. ქალი, როგორც სუბიექტი

იმას თუ დავეყრდნობით, რაც უკვე ვიცით, შეგვიძლია, უარვყოთ მესამე ჰიპოთეზაც: ელენე დარიანიარის ფსევდონიმი, რომლითაც სარგებლობდა ორი დამოუკიდებელი ავტორი, როგორც ეს იყო შეყვარებული წყვილის, გიომ აპოლინერის და მარი ლორანსანის შემთხვევაში, რომლებიც წერდნენ ლუიზ ლალანის ფსევდონიმით. დაგვრჩა ორი დამაჯერებელი ვერსია: ერთი, რომელიც გვეუბნება, რომ ელენე ბაქრაძე იყო ელენე დარიანის პროტოტიპი, ხოლო ფსევდონიმი პაოლოსი იყო (მაგ.,ლევან ბრეგაძე) და მეორე, რომელიც გვეუბნება, რომ ელენე დარიანი იყო ერთ ფსევდონიმად გაერთიანებული ორი ავტორის ერთობლივი შემოქმედება. პირველი მოსაზრების წინააღმდეგ ლაპარაკობს ელენე ბაქრაძის მემუარები, რომელსაც, ბაქრაძის ავტორობის ან თანაავტორობის მოწინააღმდეგეები უკიდურესად კრიტიკულად უყურებენ, განსხვავებით ყველა სხვა მემუარულიცნობისაგან. როგორც აქამდეც ვაჩვენე, ჰიპერკრიტიკული წაკითხვის საფუძველი ჩვენ არ გვაქვს, ბაქრაძის მემუარები სხვა წყაროებიდანაც დასტურდება. უზუსტობები ან შეუსაბამობები, რა თქმაუნდა, არსებობს, მაგრამ არ გვაქვს საფუძველი ბაქრაძის მემუარები, როგორც წყარო, ხელაღებითუარვყოთ. 

თუ ბაქრაძის მემუარებს დავუჯერებთ, მაშინ პაოლო იაშვილისა და ელენე ბაქრაძის თანამშრომლობა ზედაპირულად ასე გამოიყურებოდა: ბაქრაძე უგზავნიდა მას თეთრ ლექსებს (არა ვერლიბრებს! თეთრი ლექსი რიტმულად და მეტრულად უფრო ორგანიზებულია ვიდრე ვერლიბრი), ხოლო პაოლო აძლევდა ამ წერილებს საბოლოო პოეტურ ფორმას. რა თქმა უნდა, ეს არ უნდა წარმოვიდგინოთ, როგორც ჩვეულებრივი თანაავტორობა, მაგ., ძმები გონკურების ან ილფის და პეტროვისა. ერთიმხრივ, გვაქვს, როგორც ელენე ბაქრაძე ამბობს, 80-ზე მეტი წერილი (აქედან 29 თეთრ ლექსად დაწერილი), მეორე მხრივ კი, ელენედარიანის 14 ლექსია. ცხადია, რომ ყველა წერილისაგან ლექსი არ იბადებოდა და ამ ცხრაწლიანმიმოწერას რამე, ასე ვთქვათ, ამქრული ფორმა არ ჰქონია. 

როგორ უნდა წარმოვიდგინოთ ეს თანამშრომლობა კონკრეტულად? კიდევ ერთხელ მოვუსმინოთელენე ბაქრაძეს:

2 თებერვალი 1975 წელი

ხარატიშვილის გადმოცემით, გრ. აბაშიძეს მოწმედ ელ. დარიანისა და პაოლოს შესახებ მოჰყავს ბ. ჟღენტი... არასოდეს პაოლო არ იყო მასთან ინტიმურ განწყობილებაში, საერთოდ პაოლო არავისთანარ ლაპარაკობდა ე. დარიანზე - ამის უფლება არ ქონდა. პაოლოსთვის, ისე როგორც ჩემთვის, ეს ამბავი იყო იმდენად უცნაური თავისი შინაარსით და ისეთი წმინდა, რომ გარდა დადებული ფიცისა, თავისთავად იწვევდა კრძალვას, მიუხედავად კადნიერებამდე მისულ გამოვლენისა ზოგიერთ ლექსებში: დაშორებული პაოლოს ელენე ამჟღავნებდა მოწოლილ განცდებს თვის თეთრ ლექსად დალაგებულ წერილებში. პაოლო მათ აძლევდა თავისი ბრწყინვალე ნიჭით გაშუქებულ ფორმას. პაოლოს აკლდა ცოდნა ამ მხრივ, გულახდილად უნდა ვთქვა, მე მას ბევრი შევძინე, ზარმაცი იყომაგიდასთან ჯდომისთვის, მაგრამ სჩქეფდა ნიჭით. მე არ შემიძლია ვთქვა, რომ ე. დ. ეკუთვნის მთლიანად ლექსები, მაგრამ როგორ შემიძლია, პაოლოს მივაწერო-მივაკუთვნო ჩემი ქალური განცდები, მხოლოდ განცდები. დაშორებული მისგან ერთ მთვარიან საღამოზე გადატანილიგასაოცარი (მაშინ ჩემთვის) მხურვალე კოცნა გადამექცია ქალურ გამოღვიძებად. მე არ ვიქნებოდი უიმისოდ და ის, მით უმეტეს, არ იქნებოდა უჩემოდ. ვინც ამას ვერ გაიგებს, ის იქნებაბეცი. „ბაზელის მემარცხენე“, ყანწელების თქმით, ბესო ჟღენტს პაოლო არ აპატიებდა ასეთ მიკუთვნებას თავისთავისადმი. ფიცხი იყო პაოლო. მოსკოვში მიქაძემ, იქ გამართულ ქეიფის დროს სასტუმროში თავზე ხელი გადამისვა. პაოლომ გაიყვანა აბაზანაში და თავის ხელის სიძლიერე აგრძნობინა. ეს უკვე მაშინ, როცა დიდი ხანი დამთავრებული იყო ცისფერყანწელების ლიტერატურული ბრძოლა და მათი ბრწყინვალე ახალი ლექსები გამარჯვებასაც ზეიმობდა ქართულ პოეზიაში.

ჩვენ უკვე დამშვიდებული მეგობრები ვიყავით. მე შესანიშნავი შ. ქ.-ის მეუღლე და ის კარგი თამარის ქმარი... ტაეპი, ჩემთვის გადმოგზავნილი, საცა პაოლო ბინდში გადასულ მოგონებას გამოსთქვამს, ეკუთვნის 1923 წელს. ბ. ჟღენტს არავითარი ახლო მეგობრობა არ ქონია ცისფერ ყანწელებთან, არავითარი. ბევრად სხვადასხვა გონების იყვნენ ისინი. პაოლოს თავდასხმისთვის ჩემი წერილების რედაქცია გამოიყენა... როგორ გაბედა ვიღაცამ ასეთი საზიზღრობა. გეხვეწე, ნუ, მოდი, ნუ ბეჭდავ, ნუ და შენ არ დამინდე. პაოლოს და თან ჩვენი რომანტიკა, წმინდა რომანტიკა როგორ გამოიყენა ჟღენტმა“.

განცდები აქ მნიშვნელოვანი სიტყვაა. რომელიმე ახირებულ კრიტიკოსს შეუძლია, ცხადია, თქვას, რომ აბა განცდები რა ანგარიშში ჩასაგდებიაო, მაგრამ არც ის დავივიწყოთ, რომ ელენე დარიანის „მითოსი“ (ვალერიან გაფრინდაშვილი) სწორედ მის განცდებთან, უფრო სწორად განცდების ღიად გამოხატვასთან არის დაკავშირებული. ამას შესანიშნავად გრძნობდნენ თანამედროვენიც და შემდეგი თაობების ლიტერატურათმცოდნეებიც.

კიდევ ერთხელ გავიხსენოთ გრიგოლ რობაქიძე, რომელიც 1918 წელს წერს, რომ ელენე დარიანი „პირველად ამეტყველებულა ნამდვილი ქალური სიტყვით“. შალვა აფხაიძე მიიჩნევდა, რომ „პოეტქალის ნერვი და ფოსფორი“ მხოლოდ ელენე დარიანს ჰქონდა. 1916 წელს ტიციან ტაბიძე ელენე ბაქრაძეს საყვედურობს, რომ სინამდვილეში ის „არასოდეს დამწვარა ელენე დარიანის ცეცხლით“. პოლო იაშვილი ეუბნება ელენე ბაქრაძეს, ეს წერილები შენი შემოქმედება არისო. როდესაც ამაზე ელენე ბაქრაძე უპასუხებს, კი მაგრამ, ეს ხომ შენი შემოქმედება არისო, პაოლო მიუგებს: გინდა, რომქალის მოწოდება მე მომაწეროო?

გიორგი კალანდაძე და მირიან აბულაძე წერენ, რომ ელენე დარიანის ლექსებში არის „პოეტი ქალის, როგორც შემოქმედის“ მხატვრული ნიღაბი, რომელიც „თავის მხრივ ცოცხალ, დამოუკიდებელ შემოქმედად გვევლინება“ (ოღონდ ავტორები ამას პაოლოს გარდასახვის უნარით ხსნიან). 

როგორც ამერიკელი მკვლევარი ჰარშა რამი წერს, დარიანის ლექსებმა კულტურული რევოლუციამოახდინეს საქართველოში და რევოლუციური მათში იყო სწორედ ქალური სუბიექტის გამოჩენა (რამი2007: 1562). 

„საქართველოს არ ჰყოლია დიდი ქართველი პოეტი ქალები, ნამდვილად არა ისეთნი, რომლებიც ღიად გამოხატავდნენ ქალის სურვილს და გრძნობიერ ლტოლვას. მისმა ლექსებმა სასწაულად გადალახა უზარმაზარი მანძილი იმ საზოგადოებრივ შეზღუდვებს შორის, რომელსაც უნდა დამორჩილებულიყო ახალგაზრდა ქალი საქართველოს პროვინციიდან და ევროპული ბოჰემის შეუზღუდავ სამყაროს შორის: დარიანის უჩინარობა უზრუნველყოფდა მის ქალურ ღირსებას და იმავდროულად პროვოცირებდა ინტენსიურ სპეკულაციებს მისი ვინაობის და პირადი ცხოვრების შესახებ. შესაბამისად, მისი ლექსები ორმაგად ახალი იყო და აერთიანებდა ანა ახმატოვას ღია ეროტიზმს ჩერუბინა დე გაბრიაკის იდუმალებასთან […]“. (რამი 2008: 586). მართალია, ჰარშა რამი ელენე დარიანს პაოლო იაშვილის ფსევდონიმად მიიჩნევს და წერს, რომ ის, რაც ცისფერყანწელებს არ ჰქონდათ, ნიღბის მეშვეობით გადაწყვიტესო, მაგრამ მნიშვნელოვანი ამწუთას ეს ლაკუნაა, რომელიც ქართულ კულტურას XX საუკუნის დასაწყისამდე არ ჰქონია: ქალი, როგორც სუბიექტი, ქალის სუბიექტივობა.

„ Елена Дариани? Вопрос неуместны, но я ответила. Она вызвана не проявлением таланта, которая у нее, по моему, не было, но эмоциональное выражение пробуждения женщины в девушке и, по моему, неплохое. Она,конечно, честность, но не бездарная, имеет вкус, сложившийся на большой любви к л-ре и поэзии и на довольно большом багаже умственного развития. Если добавить к этому талант шлифовщика, то ей можно отдать должное уважение в истории нашей поэзии. Если кто ее поймет, до конца, заинтересуется ее жизнью и до конца поверит ей, п. ч. она до конца искренна, то романист получит готовую историю для интересного произведения“ (ბაქრაძე2021, გვ. 463).

პირველ რიგში, სწორედ ეს სუბიექტივობა მისცა ელენე ბაქრაძემ ელენე დარიანს, რომელსაც პაოლოიაშვილმა მისცა დახვეწილი სალექსო ფორმა. სწორედ ეს არის, მისთვის, უკვე ღრმადმოხუცებულისათვის, ყველაზე ძვირფასი ელენე დარიანში, ქალის გამოღვიძებული ცნობიერება. სწორედ ის, რაც პაოლომ, ელენე ბაქრაძის მოგონებებს თუ დავეყრდნობით, თავისად ვერ და არგამოაცხადა. 

IX. ელენე ბაქრაძის ავტოგრაფების შედარება ელენე დარიანის გამოქვეყნებულ ლექსებთან

ქალის სუბიექტივობა ელენე დარიანის „შინაარსის“ დვრიტაა. მაგრამ როგორი იყო ფორმაზე მუშაობა? საუბედუროდ, საამისოდ ძალიან ცოტა ხელმწოსაჭიდი მასალა გვაქვს. ელენე ბაქარაძის წერილები პაოლოსადმი ჯერ არსად გამოჩენილა და შესაძლებელია, რომ განადგურებული იყოს. თავად ელენე ბაქრაძე წერს, რომ ის პაოლოს უგზავნიდა „თეთრ ლექსებს“, რომლებსაც პაოლო აძლევდა საბოლოო ფორმას. ელენე დარიანის ყველა ლექსი რითმიანია, არც ერთი მათგანი არ არისთეთრი. თეთრი ლექსი (ვერბლანი) არის გაურითმავი მეტრული ლექსი, რომელსაც სხვადასხვა ენაშიშეიძლება სხვადასხვა მეტრი ჰქონდეს. ის განსხვავდება უფრო თავისუფალი ვერლიბრისაგან.

ელენე ბაქრაძის არქივში არის რამდენიმე ავტოგრაფი, რომლის ჩაწერის დრო უცნობია და ნაკლებსავარაუდოა, პუბლიკაციას წინ უსწრებდეს. შესაძლოა, მაგრამ დაუმტკიცებელი, რომ ელენებაქრაძეს ადრინდელი ვარიანტები ჰქონდეს გადაწერილი უფრო გვიან. 

ამ ავტოგრაფებთან დაკავშირებით არსებობს რამდენიმე ვერსია: 

ა) ელენე ბაქრაძის ავტოგრაფები უფრო ადრინდელია. პაოლო იაშვილმა ისინი გაარედაქტირა დაგააუმჯობესა. 

ბ) ელენე ბაქრაძის ავტოგრაფები გვიანდელია და ისინი შექმნილია უკვე გამოქვეყნებული ლექსების საფუძველზე. ეს არის პოეტური გამოხმაურება. ელენე ბაქრაძეს ასეთი გამოხმაურებები სხვაპოეტებთანაც აქვს. ასე ფიქრობს, მაგ. ზეინაბ ლომჯარია. ერთ-ერთ შემთხვევაში (ანა კალანდაძის ლექსის შემთხვევაში), ცნობილია, რომ ელენე ბაქრაძეს ჩაწერილი აქვს კალანდაძის ლექსის ადრეული ვერსია, რომელიც შეიცვალა პუბლიკაციაში. აქვს თუ არა მას ე. წ. გამოხმაურებები, როგორც ამას ზეინაბ ლომჯარია ამბობს, დასაზუსტებელია. ხელნაწერები გიორგი ლეონიძის სახლ-მუზეუმში ინახება. 

გ) ელენე ბაქრაძემ შეგნებულად გააყალბა ლექსები, რომ მათთვის მიეცა პირველწყაროს ფორმა, იმისთვის, რომ შემდეგ დაეჩემებინა ამ ლექსების ავტორობა (ეს ვერსია ფეისბუქის კომენტარებშიგამოითქვა და ავტორს უნებართვოდ არ დავასახელებ). 

მეორე ვერსიის შემოწმება შესაძლებელია. თუ დადასტურდა, რომ ბაქრაძის მიერ გადაწერილი ლექსები გამოხმაურებები არ არის, მაშინ იმის დასადგენად, უფრო ადრინდელია მისი ვერსიები თუუფრო გვიანდელი, შესაძლოა ტექსტის დეტალურმა ანალიზმა გვიშველოს. თუმცა, მაგ., ქეთევან ენუქიძე (გამოუქვეყნებელი მანუსკრიპტი, რომლის ნახვაშეიძლება საიტზე: https://www.facebook.com/groups/1499408613677978/permalink/3104722299813260 ) ფიქრობს, რომ ამგვარი ანალიზი შედეგს ვერ მოგვიტანს. სხვანაირად ფიქრობს ლევან ბრეგაძე, რომელიც ტექსტების შედარებაზე მუშაობს. 

თვითონ ელენე ბაქრაძეს შესანიშნავი ფორმულა აქვს მოძებნილი ელენე დარიანისშემოქმედებისათვის 1922 წელს დაწერილ ლექსში "...იყო ზღაპარი". ეს ლექსი წყაროდაცსაყურადღებოა. იმათ წინააღმდეგ, ვინც ფიქრობს, რომ ელენე ბაქრაძე გვიანდელ მოგონებებშიიჩემებს ელენე დარიანის ლექსების თანაავტორობას, ამ ლექსში ელენე ბაქრაძე მოკლედ გვიამბობსიგივე ამბავს, რასაც მოგვიანებით, მოგონებებში არაერთხელ გაიმეორებს. 

იყო წერილთა დიდი კრებული

(კრებულს ფურცლავდა ბევრი პოეტი),

გაჩნდა ელენეც და ორი გული

გაიხსნა ყანწში ფერად სონეტად.

დარიანობით ვინ არ წვალობდა

(ან ვინ გაიგო იმის ამბავი),

მის ყიჟინაში ჩვენმა ჭაობმა

ბევრი მონახა ასალაგმავი. 

(ბაქრაძე 2021, 480-481)

X. დასკვნის მაგიერ

ზემოხსენებულიდან გამომდინარე, ბაქრაძისეული ავტოგრაფებიდან ახალი ვერაფერი რომ ვერცშევიტყოთ, დანარჩენი მასალაც საკმარისია რამდენიმე რამის სათქმელად. 

1. შეგვიძლია უარვყოთ მონო-ავტორობის ორივე თეორია. ელენე დარიანი არ არის ერთი ავტორის შემოქმედება.

2. დასაბუთებულად შეგვიძლია ვთქვათ, რომ ელენე ბაქრაძე იყო ცნობილი როგორც ელენე დარიანი. პაოლო, ტიციანი, გალაკტიონი, იოსებ გრიშაშვილი მას იცნობდნენ და მოიხსენიებდნენ როგორცელენე დარიანს. ეს ეჭვგარეშეა

3. ელენე დარიანის სახელით ცალ-ცალკე ლექსები ან სხვა ტექსტები არ დაუწერიათ ელენე ბაქრაძესდა პაოლოს. ეს განასხვავებს ელენე დარიანს ლუიზ ლანანისაგან, რომელიც, შესაძლოა, გახდაკიდევაც ელენე დარიანის შთაგონების ერთ-ერთი წყარო. 

4. ელენე დარიანი ელენე ბაქრაძის და პაოლოს ერთობლივი შემოქმედებაა. როგორც მინიმუმ, ელენებაქრაძისაა „ლირიკული მე“, ქალი სუბიექტი, რომელიც იმ პერიოდის ქართული კულტურისათვის რევოლუციური იყო. სალექსო ფორმა პაოლოსია და ამას ელენე ბაქრაძეც ადასტურებს. 

5. საკუთრივ დარიანის ტექსტებიდან რამდენი იყო ელენე ბაქრაძისა, თუ მაინცდამაინც ანგარიშზემიდგა საქმე, ამჟამად ძნელი სათქმელია და მიჭირს ვთქვა, როდისმე შევძლებთ თუ არა ამისდადგენას.

სავსებით დასაშვებია, ელენე დარიანი წავიკითხოთ, როგორც შეყვარებული - შემდეგ მეგობარი - წყვილის, პაოლო იაშვილის და ელენე ბაქრაძის თანამშრომლობა, მათი კოლექტიური ავტორობითშექმნილი ტექსტები. საავტორო ფიგურა, ავტორის ფუნქცია ქალია. ესაა პირველი ქალი სუბიექტიქართულ კულტურაში. 

შეკითხვას - ვინ არის ელენე დარიანი - შეგვიძლია ვუპასუხოთ შემდეგნაირად: ელენე დარიანი არისპაოლო იაშვილის და ელენე ბაქრაძის გალექსილი სიყვარული. მნიშვნელოვანია, რომ ამ საკითხს არუნდა შევხედოთ (და ვერც შევხედავთ) ბინარული ოპოზიციების პერსპექტივიდან. ელენე დარიანში პაოლო იაშვილი და ელენე ბაქრაძე-ბერიშვილი-ქართველიშვილი ერთ სულ და ერთ ხორც არიან. ისევე, როგორც ვერ დავანაწევრებთ სულსა და ხორცს, ისე ვერ მოვახერხებთ ელენე დარიანიდან ანპაოლოს ან ელენე ბაქრაძის პრეპარაციას. ამ ერთიანობის დაშლა ფორმა-შინაარსის დონეზეც კი ძალიან ძნელი იქნება, იმიტომ რომ ძალიან გაგვიჭირდება იმის განსაზღვრა, სად მთავრდება შინაარსი და სად იწყება ფორმა. ისევ ელენე ბაქრაძეს რომ დავესესხოთ, „მე არ ვიქნებოდი უიმისოდდა ის […] არ იქნებოდა უჩემოდ. ვინც ამას ვერ გაიგებს, ის იქნება ბეცი“. კულტურული კონტექსტი, სადაც გასაგები იყო მოდერნიზმის რთული ფორმები, საბჭოთა ბინარულობამ თითქმის უკვალოდწაშალა. ამიტომ დღესაც გვიჭირს ამ რთული ფორმების ისე დანახვა, როგორც მათ ხედავდნენთვითონ მოდერნისტები. 

თუ დარიანს სწორედ ასე წავიკითხავთ, როგორც მოდერნისტულ/ავანგარდისტულ ლიტერატურულ ექსპერიმენტს, რომელშიც კაცი და ქალი ავტორი მონაწილეობენ და რომლის საავტორო ფიგურა ქალია, ავტორობის შესახებ უხამსი დავის მაგივრად შეგვრჩება ქართული მოდერნიზმის ობოლიმარგალიტი, რომელსაც შეიძლება სხვა მოდერნიზმებში და ავანგარდიზმებში ბევრი ტოლი და სწორიარც ჰყავდეს. მნიშვნელოვანი, თუ უნიკალური არა ექსპერიმენტი, რომელიც შლის პიროვნულდაგენდერულ საზღვრებს და ამ წაშლილი საზღვრიდან ქმნის არა მარტო ტექსტს, არამედ სიახლე შემოაქვს ქართულ კულტურაში: გათავისუფლებული ქალი-სუბიექტი.

P.S. სრულ ჭკუაზე მყოფი და მეხსიერების არ მომჩივანი ვადასტურებ, რომ ამ წერილისდაწერისათვის არ ამიღია და არც შემიჭამია გრანტი. პირიქით, დრო, რომელიც არ მქონდა, მოვაკელისაგრანტო განაცხადის წერას და სხვა მეტად და ნაკლებად თავშესაქცევ საქმეებსა.